Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar jarayonida tarbiyalash. 
Kasb­hunar tо‘garaklarini tashkil etishning asosiy maqsadi - tо‘garak a’zolariga 
faqat tegishli bilim, kо‘nikma malakalarni berishdangina iborat emas, balki 
tо‘garak a’zolarining jamiyatimizda qabul qilingan axloq-odob qoidalariga mos 
keladigan e’tiqodni, mehnatga, ijtimoiy, shahsiy mulkka munosabatini, jamoa va 
uning a’zolariga bо‘lgan ijobiy munosabatlarnini, badiiy didini, iqtisodiy, 
jismoniy, axloqiy, milliy madaniyatini tarbiyalashdan iboratdir. Ta’lim berish bilan 
birga tarbiyalashga katta ahamiyat berish kerakligini mutafakkirlar о‘z davrida 
aytib о‘tganlar.
Ahloq tarbiyasi insonlarga eng muhim, ziyoda, sharaf, baland daraja beruvchi 
tarbiyadir. Shu bois tо‘garak jarayonida tо‘garak rahbari avvalo о‘zi shaxsiy 
namuna bо‘lishi, kiyinishi, sо‘zlashishi, о‘zini tutishi bilan tо‘garak a’zolariga 
о‘rnak borishi kerak. Tо‘garak jarayonida mehnat topshiriqlarini bajarishda 
shaxsning javobgarlik, vijdonlilik kabi xislatlarini, mehnat intizomiga amal qilgan 
holda jamoa bо‘lib mehnat qilish malakasini, ijtimoiy mulkka g‘amhо‘rlik 

---

261 
munosabatini tarbiyalashdan iboratdir. Tо‘garak az’olarini tarbiyalashning bir 
qator qonun-qoidasi bor: 
1. Jamoa bо‘lib mehnat qilish, topshirilgan ishga javobgarlik xissini 
tarbiyalash. 
2. О‘z-о‘zini tanqidiy baholash va tanqidiy nazorat qilish, kamchiliklarga 
nisbatan murosasiz bо‘lish xislarini tarbiyalash. 
3. Ongli intizomni tarbiyalash. 
4. Jamiyat va shaxs mulkiga g‘amxо‘rlik munosabatlarini tarbiyalash. 
5. Tо‘garak mashg‘ulotlari jarayonida tarbiya usullaridan; iqtisodiy, kasbiy, 
axloqiy, badiiy, milliy, jismoniy mehnat, mehnat madaniyatini shakllantirish va 
hokazo.
Endi bu tarbiyalash usullarini qanday yо‘llar bilan olib borilishini kо‘rib 
chiqamiz.
1. Tо‘garak mashg‘ulotlarida jamoa bо‘lib ishlashga tо‘garak a’zolari bir- 
biriga yordam beradi. Tо‘garak a’zolari ba’zi ishlarni birgalikda, bir-biriga yordam 
berib, ish о‘rinlarini almashib, maslahatlashib bajarishlariga tо‘g‘ri keladi. Bu 
imkoniyatlardan tо‘garak rahbari tо‘garak a’zolarini tarbiyalashda keng 
foydalanishi kerak. Tо‘garak jarayonida tо‘garak a’zolari о‘zaro dо‘stlik, bir-biriga 
yordam berish, rahbarlik, bо‘ysunish, javobgarlik, talabchanlik va ish yuzasidan 
olib boriladigan tanqidiy munosabatlarga kirishadilar. Tо‘garak rahbari bu 
munosabatlarni kamol topishini diqqat bilan kuzatishi va ularni tо‘gri yо‘naltirib 
turishi kerak.
2. Tо‘garak mashg‘ulotlarida ayrim hollarda tо‘garak rahbari tо‘garak 
a’zolariga о‘z ishini baholashni taklif etadi. Bu esa tо‘garak a’zosiga tayyorlangan 
buyumni sinchiklab tekshirishga, sifat kо‘rsatgichiga amal qilishga, о‘z-о‘zini 
tanqidiy baholash xissining shakllanishiga yordam beradi.
3. Tо‘garak rahbarining talablarini bajarish natijasida tо‘garak a’zolari qabul 
qilingan qoidalar, ish usullarini aniq, ongli bajarishga asta-sekin kо‘nikadilar. Ular 
berilgan ish maromini saqlashga, ish о‘rnini namunali tutishga, asboblarni ehtiyot 
qilishga odatlanadilar. Tо‘garak a’zolariga mehnat ta’limi berish, turmushga 

---

262 
tayyorlashning muhim sharti-intizomni yо‘lga qо‘yish orqali erishiladi. Tо‘garak 
a’zolariga ishonish, ularni hurmat qilish bilan birga talabchanlikni qо‘shib olib 
boorish - ongli intizomni tarbiyalashning muhim shartlaridan biridir. 
4. Tо‘garak a’zolarida ijtimoiy mulkka nisbatan g‘amxо‘rlik munosabatni 
tarbiyalashning ta’sirchan usullaridan biri ularni unumli mehnatga, tо‘garak 
ustaxonasi jihozlash ishiga, asboblarni ta’mirlashga jalb qilishdan iboratdir. 
Tо‘garak a’zolarini buyumlarni bichish vaqtida materallarini tejamkorlik bilan 
sarflashga, asbob-uskuna, korjamoalarni ehtiyot qilishga о‘rgatish, о‘z ishini 
sidqidildan bajarishga, mehnatni sevishga о‘rgatish orqali mehnat tarbiyasi 
shakllanadi. 
5. Mehnat madaniyatini tarbiyalashda har bir tо‘garak a’zosi о‘zidan keyin 
shu ish joyida boshqa shaxs о‘tirib ishlashi, unga ham toza, ozoda ish joyi 
zarurligini tushuntirilishi, shu joyni yig‘ishtirishga odatlantirish kerak. Shunig 
uchun, mashg‘ulot rejasini yozishda albatta ish joyini yig‘ishtirish bosqichi 
rejalashtirilishi va bajarilishini nazorat qilinishi kerak. 
6. Tо‘garak rahbari yaxshi tayyorlangan buyumning chiroyliligini, tozaligini, 
bezagini hamda tо‘garak a’zosining mehnat xarakatlarining aniqligini doimo 
ta’kidlab turishi orqali tо‘garak a’zolarida badiiy did rivojlanadi. Sifatli va sifatsiz 
tayyorlangan buyumni taqqoslab, chiroyli va xunukni ajratishni, ranglarni bir-
biriga mosligini о‘rgatib borilsa, tо‘garak a’zolarda badiiy did tarbiyalanib boradi. 
7. Tо‘garak jarayonida eng muhim bо‘lgan kasbiy tarbiyani shakllanishiga 
alohida e’tibor berilishi kerak. Buning uchun har mashg‘ulotda tо‘garak a’zosi 
bajarayotgan ishi ommaviy kasb egalari bajaradigan ish ekanligini eslatib turiladi, 
korxonalarga borib ishchi kasblari bilan yaqindan tanishtiriladi.
8. Iqtisodga rioya qilgan kishilar hamma vaqt tinch va rohatda yashaydilar, 
“Toma-toma kо‘l bо‘lur” maqolining mazmunini о‘quvchilarga tushuntiriladi. 
Tо‘garak mashg‘ulotlari jarayonida tо‘garak a’zolari bilan biror buyumni 
tayyorlash vaqtida shablon va andozalarni tо‘g‘ri joylashtirishni, materialni tejab 
ishlatishni talab qilish, qolgan qoldiqlardan biron kichik buyumlarni tayyorlashni 
о‘rgatish orqali iqtisodiy tarbiya shakllanib boradi. 

---

263 
9. Mashg‘ulotlarda mavzuni tushuntirishda oid tarixiy ma’lumotlardan 
foydalanish, udumlar, an’analar, urf-odatlar asosida bilim berish orqali tо‘garak 
a’zolarida milliy tarbiyani shakllantirishga imkon yaratiladi. Tо‘garak a’zolarini 
nutqini о‘stirishga alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun bajargan ishlarni 
ketma-ketlik tarzida aytib berish. Buyum haqida ma’lumotlar, qо‘llaniladigan 
gazlama, fasonlari haqida tо‘garak a’zolarini gapirib berishga о‘rgatiladi. Shu 
tariqa tо‘garak a’zolarining nutqi ravonlashib, til boyligi oshadi. Abdulla Avloniy 
ham til masalasiga katta e’tibor beradi. Tilni ahloq bilan bog‘lab talqin qiladi. U 
о‘z asarida har bir kishi о‘z ona tilini mukammal bilishi, har bir sо‘zni о‘z о‘rnida 
ishlatishi, milliy-adabiy tilning taraqqiyoti uchun jonkuyarlik qilishi zarurligini 
qayd qiladi. 
10. Kasb­hunar tо‘garaklarida milliy hunarmandchilik asoslarini о‘rgatishda; 
kashtachilik, zardо‘zlik, popopchilik, yog‘och о‘ymakorlik, kulolchilik va boshqa 
yо‘nalishlarda buyumlarni tayyorlashda, ularni bezashda qо‘llash orqali ham 
tо‘garak a’zolariga kasbiy tarbiya beriladi. Mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini 
mustahkamlash maqsadida muzeylarga olib boriladi, noyob asarlar bilan 
tanishtiriladi, buyumlar tayyorlashda ayrim elementlaridan foydalanishga о‘rgatib 
boriladi. 
11. Tо‘garaklar ishini tashkil etishda tо‘garak a’zolarini jismoniy tarbiyasiga 
e’tibor beriladi. Turli dastgohlar va asbob­uskunalar bilan ishlashda, qо‘l ishlarini 
bajarishda ish bilan kо‘zning orasidagi masofani tо‘g‘ri saqlash, о‘tirishda gavdani 
tо‘g‘ri bо‘lishiga ahamiyat berish, xonada sog‘lom mehnat sharoitini yaratish 
orqali erishiladi. Tо‘garak rahbari tо‘garak a’zosiga bilim, kо‘nikma va malakani 
shakllantirishda sog‘lig‘iga zarar etmasligini yodida saqlashi lozim.