Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

Kasbga yо‘naltirish ishiga raxbarlik qilish va uni rejalashtirish. 
О‘quvchilarni uzoq vaqt о‘rganish natijasida sinf murabbiylari ularning har biriga 
tavsifnoma tuzadilar. Bunday tavsifnoma kasb tanlash va о‘quvchiga u yoki bu 
kasbni tanlashni taklif qilish uchun asos bо‘ladi. Kasbga layoqatlilikni tanlash 
maxsus komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Unga о‘qituvchilar, psixologlar, 
buyurtmachi tomonidan mutaxassislar, vrachlar kiradi. Ular har bir о‘quvchiga 
qanday kasbni tanlash kerakligini aytadilar va buning sababini asoslab beradilar. 
Masalan, xolerik temperamentli bola yaxshi andoza yasovchi usta slesar bо‘la 
olmaydi, chunki unga mikronning о‘ndan bir ulushigacha aniqlikka erisha borib, 
uzoq vaqt о‘lchov asboblarini ishlash qiyinlik tug‘diradi yoki melanxolik tez javob 
berishni talab qiladigan mashinalarni boshqarishni muvaffaqiyatli egallab 
ololmaydi. Sezgi a’zolarida bironbir nuqsoni bо‘lgan bolalarga bu kasblarni 
tavsiya qilib bо‘lmaydi. Masalan ba’zi rang-tuslarni farq qila olmaydigan 
(daltonik) bolani har qanday transport turini boshqarishga qо‘yib bо‘lmaydi. 
Kо‘rishida shunday kamchiligi bо‘lganlar metallurg bо‘lib ishlashi mumkin emas. 
Kasb xususiyatlarini va ularning tavsifnomalarini о‘rganish uchun, har bir kasb 
uchun professiogramma tuziladi. Malaka tavsifnomalari professiogrammaga 
qо‘shimcha bо‘lib xizmat qiladi. 
Professiogramma mazmuniga taxminan quyidagilar kirishi kerak: 
1. 
Mazkur kasbdagi mutaxassis talab etilayotgan bozor iqtisodiyoti 
sohasi tavsifnomasi, sohaning xodimlarga bо‘lgan ehtiyoji, avtomatlashtirish va 
kompleks mexanizatsiyalash munosabati bilan shu kasbdagi ishlarning rivojlanish 
istiqbollari. 

---

326 
2. 
Ixtisoslik tavsifnomasida tavsiya qilingan kasbning mazmuni, mehnat 
obyektlari, vositalari. 
3. 
Ishchiga qо‘oyiladigan talablar (mas’uliyat darajasi, tashabbus va 
mehnatning ijodiy elementlari, ishning gigiyenik sharoitlari, tibbiy va 
psixofiziologik kо‘rsatkichlar yoki tо‘g‘ri kelmasligini kо‘rsatuvchi belgilar, 
ayollar mehnatini qо‘llash mumkinligini va boshqalar). 
4. 
Boshlang‘ich 
ixtisoslik 
razryadi 
doirasida 
о‘quvchining 
muvaffaqiyatli ishlashi uchun umumiy ma’lumoti va kasbiy tayyorgarligiga 
qо‘yiladigan talablar (ishlab chiqarish malakasini yanada oshirishni hisobga olgan 
holda). 
5. 
Mehnatni tashkil etishning iqtisodiy sharoitlari, mehnatga haq tо‘lash 
tizimi. 
6. 
Mazkur kasb vakillari 
(ishlab 
chiqarish ilg‘orlari, mehnat 
qahramonlari)ning biografik ma’lumotlari. 
О‘ta mas’uliyatli va ish sharoitlari havfli deb ta’riflanadigan ishlar uchun 
professiogramma qator talablar bilan tо‘ldiriladi. Ular uzoq vaqt mobaynida tez 
ishlash malakasini, qо‘l barmoqlarining kuchini, oyoqlar kuchini, barmoqlarning 
harakatchanligini, kо‘z, qо‘l va oyoqlar muvofiqligini, har ikkala qо‘lning ixtiyoriy 
harakatlarini talab etadi. 
Professiogrammalar 
korxonalar 
yoki 
maxsus 
muassasalar(xonalar, 
laboratoriyalar) tomonidan tuziladi. Ularni ishlab chiqishda muhandislar, 
psixologlar, shifokorlar, о‘qituvchilar ishtirok etishi kerak. 
Suhbatlar о‘tkazish yо‘li bilan о‘quvchilar professiogramma bilan batafsil 
tanishtiriladi. О‘quvchining alohida talablar qо‘yiladigan kasblarni egallab olishiga 
uzil-kesil imkoniyat yaratish uchun ergonomik laboratoriyalarda tadqiqotlar ham 
о‘tkaziladi. Kasb tanlashda maktabning ota-onalar bilan mustahkam aloqasi katta 
ahamiyatga ega. О‘quvchilarda kasbga oid qiziqishlarning paydo bо‘lishi va 
rivojlanishidagi muvaffaqiyat kо‘p jihatdan maktab va ota-onalarning birgalikdagi 
samarali ishlariga bog‘liqdir. Har xil kasblar sulolasi an’analarini har tomonlama 
qо‘llab-quvvatlash, ommalashtirish va targ‘ib qilish kerak. 

---

327 
Tegishli adabiyotlarni о‘qish ham kо‘pgina kasblar bilan tanishishda jiddiy 
yordam beradi. Bunday adabiyotlar maktab kutubxonasida bо‘lishi kerak, albatta. 
О‘quvchining о‘zligini tushunishi, о‘z kuchi va imkoniyatlarini, shu jumladan 
о‘z qobiliyatlarini tо‘g‘ri baholay bilishi, keyin esa shaxsiy qiziqishlari va 
imkoniyatlarini kasb talablari bilan solishtirib kо‘rishi kasbni muvaffaqiyatli 
tanlash shartlaridan biridir. 
Vatanimizdagi va chet eldagi psixologik adabiyotda о‘quvchi shaxsining turli 
tomonlarini mustaqil baholash, shu jumladan kasb tanlashda о‘z yо‘lini belgilash 
jarayonida qobiliyatlarni va kasbga layoqatlilikni mustaqil baholashni tahlil 
qilishga urinish hollari uchrab turadi. О‘quvchilarning qobiliyatlari va kasbga 
layoqatliligini mustaqil baholashning, shuningdek mikromuhitni baholashning 
о‘ziga xos-xususiyatlarini aniqlash uchun quyidagilar zarur: 
1. 
О‘quvchilarning bu fazilatlari о‘qituvchilar, ota-onalar, о‘rtoqlari 
tomonidan tahlil qilinishi; 
2. 
Mehnat faoliyatining u yoki bu sohasiga layoqatlilikni mustaqil 
baholash bilan о‘kuvchilarning kasbga oid niyatlarini ana shu mustaqil 
baholashning shakllanish sharoitlari о‘rtasidagi nisbatini aniqlash; 
3. 
О‘quvchilarning mustaqil baholashi bilan tashqaridan bergan 
baholarni taqqoslash asosida о‘qituvchilar, ota-onalar, о‘rtoqlari baholarining 
о‘xshashlik darajasini aniqlash. 
Bunday qobiliyatlarni, mustaqil berilgan baho darajalarini (birinchi, ikkinchi, 
uchinchi) hisobga olgan holda mustaqil baholashning quyidagi о‘lchamlari 
(etarlicha baholamaslik, ortiqcha baho berish, baholarning mosligi) boyicha qarab 
chiqish kerak. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish va kasb boyicha yangi sohalarning vujudga 
kelishi, kasbga oid mehnat xususiyatining о‘zgarishi, hozirgi zamon ishlab 
chiqarishi xodimlariga qoyiladigan talablarning murakkablashuvi — bularning 
hammasi о‘rta maktabni tamomlovchi о‘quvchilar uchun qanday kasbni egallash 
muammosini hal etishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu 

---

328 
munosabat bilan kasbga yо‘naltirish ishlarini keng avj oldirish zarurati ancha 
ortadi. 
Ana shu ishning muvaffaqiyatli rivojlanib borishi ilmiy-psixologik 
muammolarning muayyan bir majmuini ishlab chiqishni talab etadi. Bunday 
muammolar qatoriga quyidagilar kiradi: kasblarni va ular tomonidan qо‘yiladigan 
talablarni, kasb mahoratini egallash va kasbga kо‘nikish jarayonida shu kasb uchun 
muhim sifatlarning tarkib topish shart-sharoiti va qonuniyatlarini о‘rganish. 
Shaxsning psixologik xususiyatlarini hamda kasbiy layoqatligini aniqlash va 
oldindan aytish metodlarini, shuningdek xilma-xil mehnat turlarining rivojlanish 
istiqbollarini о‘rganish va xalq xо‘jaligi, fanning turli sohalarida kadrlarga bо‘lgan 
ehtiyojni hisobga olish zarur. Kasblarni о‘rganish ham katta ahamiyatga ega. 
Negaki ularning natijalari ham kasbga yо‘naltirish ishiga, ham turli kasblar haqida 
keng ma’lumot berish va kasblarni targ‘ib qilishga asos qilib olinishi kerak. 
Yuqori sinflarda kasb tanlash vazifalari munosabati bilan о‘quvchilarni va 
ota-onalarni qiziqtirayotgan kasblar, yoshlarning kelib qо‘shilishiga eng kо‘p 
ehtiyoj sezayotgan sohalar, kasbga taalluqli tayyorgarlikka ega bо‘lishning aniq 
imkoniyatlari bilan batafsil tanishtirish zarurligi haqidagi masala paydo bо‘lmoqda. 
Kasbga oid maslahatlar berish va kasbga layoqatlikni tanlash vazifalariga 
javob beruvchi kasblarning psixologik tavsifnomalarini tuzish ancha murakkab 
vazifadir. Bu esa xodimning oldiga kasb tomonidan kо‘yiladigan psixologik 
talablarni aniqlashni taqozo etadi. Bunday dasturlarni tuzish xodimlardan maxsus 
tayyorgarlikni talab etadi va ayni vaqtda ancha murakkab ilmiy-psixologik tadqiqot 
hisoblanadi. Bunda tadqiqotning obyektiv metodlaridan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Bu xil kuzatishlar, savol-javoblar faoliyatning tahlili va kasblarni 
о‘rganishning boshqa usullari asosida olinadigan professiogrammalarni tajribada 
sinab kо‘rishni ham о‘z ichiga oladi. Bunda kasblarning qiyosiy-psixologik 
tavsifnomalari uchun miqdoriy mezonlarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. 
Bu sohadagi tadqiqotlar asosan izlanish tusida bо‘ladi. Shu bilan birga tadqiqot 
metodlari va kasblar tavsifnomasi ishlab chiqilgan va amalda foydalanilayotgan 
sohalarda ham tadqiqotlar va izlanishlar davom ettiriladi. 

---

329 
Kasblar psixologik tavsifnomalarining xilma-xilligi turlicha amaliy 
vazifalarga 
muvofiq 
kasblar 
psixologiyasi 
sohasidagi 
bilimlarimizdan 
foydalanishning har xil shakllaridan iboratdir. Bu bilimlarning tо‘laligi va ilmiy 
asoslanganligiga qarab xilma-xil vazifalarni hal etishda ularni amaliy jixatdan 
qо‘llash imkoniyatlari ortib boradi. Shuning uchun kasblarning tavsifnomalarini 
tuzish bilan birga, shu bosqichning о‘zidayoq ilmiy tadqiqotlarga qо‘yiladigan 
barcha talablarga javob beradigan kasbga oid mehnat psixologiyasi sohasida asosli 
ilmiy tadqiqotlar olib borish katta ahamiyatga ega. Bu sohada psixologiyada ilmiy 
ahamiyatga ega bо‘lgan qator tadqiqotlar о‘tkazildi va о‘tkazilmoqda. Ularning 
ba’zi birlari, masalan, mehnat ta’limi, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish va 
boshqalari ishlab chiqarishdan boshlanib, sо‘ngra laboratoriya sharoitiga 
о‘tkaziladi. Birok bu tadqiqotlarning natijalaridan odatda psixografik maqsadlarda 
foydalanilmaydi. Vaholanki, kasbga oid mehnat psixologiyasining juda ham 
murakkabligi va uning kо‘p tomonlama amaliy ahamiyati chuqur tadqiqotlar olib 
borishni talab etadi.