Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich
Yüklə 5,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Bо‘lajak о‘qituvchilarni о‘quvchilarni kasb tanlashga yо‘llash ishiga
tayyorlash sistemasi. Kasblarni о‘rganishda ham jiddiy kamchiliklar bor. Bu esa respublikamizda kasbga yо‘naltirish ishlarining yagona sistemasini yaratishni qiyinlashtiradi. Chunonchi, xozirgi vaqtga qadar menedjer, konsalting va boshqa kasblarning professiogrammalari tuzilgan emas. Bu yoshlar bilan olib boriladigan kasbga yо‘naltirishishiningsamaradorligini ancha pasaytiradi. Shuningdek, kasbiy guruhlarning asosiy vakillari va xalq xо‘jaligi, fan va madaniyat sohasidagi asosiy mehnat turlari uchun qisqacha psixologik tavsifnomalar, ma’lumotnoma adabiyotlar uchun kasblar kompleks tavsifnomalarining tarkibiy qismi bо‘ladi. Shu maksad uchun mavjud materiallardan foydalanish bilan bir qatorda tavsifnomalari bо‘lmagan kasblar va ixtisosliklarning keng о‘rganilishini tashkil etish kerak. Bunday ish qisqa muddatga mо‘ljallangan bо‘lishi lozim. Tegishli mutaxassislarni jalb qilgan holda uni amalga oshirish rejasi tuzilishi zarur. Bunda birinchi navbatda diqqat-e’tiborni maktabni bitirish arafasida ishlash yoki ishchi kasblarini о‘rganish 330 istagini bildirgan о‘quvchilar uchun ma’lumotnomalar tuzishga qaratish, keyin esa kasblarning asosli ma’lumotnoma-lug‘atlarini tuzish kerak. Ayni vaqtda xilma-xil tadqikot metodlarini qо‘llagan holda kasblarni ilmiy- psixologik jihatdan о‘rganishga doir jamoa tarzidagi professiografiya ishlari keng avj oldirilishi kerak. Bu о‘rinda yoshlarning Kasbga oid muhim fazilatlarni egallab olish jarayonini va bunda о‘quvchilarda vujudga kelayotgan xatoliklarni о‘rganish muxim axamiyatga ega. Masalan, ish sur’ati tomonidan yuksak talablar qoyiladigan harakatlarni hamda farqlanishi qiyin bо‘lgan belgilarni aniqlashda о‘z-о‘zini tekshirishdan foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan harakatlarni, shuningdek qо‘shimcha kо‘rsatkichlardan foydalanish asosida yashirin jarayonlarni sozlash bilan bog‘liq harakatlarni talab etadigan kasblarni egallashda ta’lim jarayonida qiyinchiliklar va xatolar paydo bо‘lishi aniqlangan. Biron-bir amaliy faoliyatni egallash ayni vaqtda psixofiziologik takomillashish jarayonidir. Bunday takomillashish deganda kishining psixofiziologik holati faoliyatni (ishni) talab darajasida bajarish uchun yaroqli tip yoki namunaga yaqinlashib kelishi tushuniladi. Mashqlarni о‘rganish yuzasidan olib borilgan kо‘pgina ishlar shuni kо‘rsatadiki, faoliyatning yaxshilanishi faqat odam psixofiziologik funksiyalarining miqdor jihatdan о‘sishi bilan emas, balki sensor-motor reaksiyalar tezligi va aniqligining ortishi bilan bir vaqtda sodir bо‘ladi. Maxoratning quyi bosqichidan yuqori bosqichga о‘tish kishining psixofiziologik funksiyasining miqdoriy-sifat о‘zgarishlariga tayanadi. Faoliyatning ba’zi bir turlarida bunday о‘zgarish о‘z-о‘zidan ravshan. Masalan, velosiped haydashni endi о‘rganayotgan kishiga muvozanatni saqlab turish asosiy qiyinchilikni tashkil etadi, yiqilib tushmaslik uchun u avvallari hosil qilingan kо‘nikmalarni safarbar etadi, о‘zining tabiiy belgilaridan foydalanadi. Lekin velosipedga nisbatan psixofiziologik moslashish vazifasi hal etilgandan keyin boshqacha psixofiziologik mexanizmlardan foydalanishni talab etuvchi yangi vazifalar - chidamlilikni, tezlik hissini, yо‘l boylab harakat qilish vaqtidagi taktik usullarni egallash vazifasi paydo bо‘ladi. 331 Boshqa faoliyat turlarida psixofiziologik tuzilishni о‘zgartirish unchalik sezilarli emas, ba’zan u mahorat tarkib topishining ancha kechki bosqichlarida roy beradi. Bu о‘zgarish shaxsiy-psixologik tafovutlarning tabiiy asosiga hech bir ta’sir etmaydi. Biroq kasbga kirishib borish jarayonining turli bosqichlarida goh u, gox bu xususiyat tayanch vazifasini о‘taydi. P. T. Magzumov tadqiqotlarini dalil keltiramiz. U tokarlik kasbini egallashning dastlabki bosqichini о‘rgangan edi.P.Magzumov shuni aniqladiki, kasbni egallashning mazkur bosqichida nerv jarayonlari kuchli bо‘lgan kishilar mehnat topshiriqlarini muvaffaqiyatli uddalaganlar. Keyingi bosqichda esa nerv jarayonlari ancha zaif kishilar bir oz ustunlikka ega bо‘lishi aniqlandi. Muallif shunday farazni ilgari suradi, asab jarayonlari nisbatan kuchli bо‘lgan kishilar, «zо‘r chidamlilikni, kо‘p kuch-g‘ayrat sarflashni talab etadigan topshiriqlarda о‘zlarini yaxshi, tо‘la namoyon qildilar». Asab jarayonlari nisbatan zaif kishilarda ishdagi muvaffaqiyatlarning ortib borishini kasbni egallashning birinchi boskichidagi qiyinchiliklar, topshiriqlarning qiyinligi bilan emas, balki yangi sharoitlarda vujudga kelayotgan tormozlanish bilan tushuntirish mumkin. Binobarin, faoliyatning psixofiziologik asosini о‘zgartirish faqat funksional jarayonlarga taalluqli emas, balki nerv sistemasining asosiy xususiyatlariga ham taalluqlidir. Kasbiy layoqatlilik shaxsning sifati bо‘lib, uning shakllanishi psixofiziologik tuzilishni asta-sekin mahorat darajasi turlicha bо‘lgan topshiriqlarni bajarishga muvofiqlashtirishdan iboratdir. Bunda asab sistemasi asosiy xususiyatlarining ana shu ish turlariga mos keladigan funksional kо‘rinishlari takomillashadi, ba’zi hollarda esa asab sistemasining bir tayanch xossasidan boshqasiga о‘tish roy beradi. Shuni nazarda tutish kerakki, boshlang‘ich mahoratning nisbatan tez egallab olinishi kelgusida shu kasbda ishlash davomida paydo bо‘ladigan qiyinchiliklar shunchalik tez bartaraf etilishiga kafolat bermaydi. Kasbni egallashda mahoratning qaror topishi alohida jarayon bо‘lib, har bir kishining mahoratni egallash yо‘lida paydo bо‘ladigan qiyinchiliklar ma’lum darajada shu bilan belgilanadi. 332 Shaxsning fazilati sifatida kasbga layoqatlilikning shakllanishi haqida yuqorida aytilgan fikrlar oldingi zamon psixologiyasining ma’lum prinsiplaridan kelib chiqadi. Aytilganlardan kasbga layoqatlilikni aniqlash masalasini kishining о‘zi mehnat (yoki о‘quv) faoliyatida sinab kо‘rmasdan oldin qoyish mumkin emas, degan xulosaga kelinadi. Kasbga oid mehnat uchun zarur bо‘lgan psixofiziologik mexanizmlar tarkib topmaguncha kasbga layoqatlilik (yoki layoqatsizlik) haqidagi masalani hal qilish mumkin emas. Bu mexanizmlar faqat faoliyatning о‘zida shakllanishi mumkin. Kishining ba’zi bir kasblarga layoqatliligining shakllanishiga qulaylik tug‘diradigan yoki uni osonlashtiradigan biror-bir tabiiy xususiyatlarni aniqlash mumkin. Tabiiy belgilarni oldindan aytish ham mehnat jarayonini va kasbga oid ta’lim berishni oqilona tashkil etishda va kasbga kо‘nikishida, kо‘pchilik hollarda esa mehnat faoliyatini boshlayotgan kishilar uchun aniq ish joyini tanlashda shubxasiz muhim ahamiyatga egadir. Natijada sof amaliy nuqtai nazardan faqat sо‘zlar haqida gap borayotgandek tuyuladi, chunki psixofiziologik tashhiz har holda inkor qilmaydi, shunday ekan, qanday sо‘z tanlanishi, nimalar belgilanishi, layoqatlilikni shakllantirishning biologik shart-sharoitini tashkil etuvchi kasbga layoqatlilik yoki tabiiy iqtidorning aniqlanishi baribir emasmi? Haqiqatda esa gap kasbga layoqatlilik mavzusining о‘zini tushunishdagi tub farqlar haqida bormoqda, chunki shart-sharoitlarning mavjudligi hali kasbga layoqatlilik shakllanishiga kafolat bermaydi. Bu shakllanish о‘zining psixofiziologik jihatiga ega bо‘lgan alohida muammodan iboratdir. О‘ziga xos asoslarga о‘z talablarini qoyadigan faoliyatning shunday turlariga kasbiy layoqatlilikning biologik shart-sharoitlarini aniqlash vaqtida buni unutmaslik kerak. Bu shart-sharoitlar layoqatlilikni shakllantirishga qulaylik tug‘dirsa ham, о‘z-о‘zicha imkoniyatning voqelikka aylanishiga о‘tishini ta’minlay olmaydi. Xuddi shuningdek kasb har qanday normal kishi uchun qulaydir, degan gap har bir kishi bu kasb sohasida mutaxassis bо‘lib etishadi, degan ma’noni bildirmaydi. 333 Layoqatlilikning shakllanish muam-molarini tushunmaslik yoki unga etarli baho bera olmaslik tufayli shunday vaziyatlar vujudga keladiki, mehnat faoliyatiga monelik qiladigan hech qanday tо‘siq bо‘lmasa ham kishi unga layoqatsiz deb e’lon qilinadi, haqiqatda esa uning layoqatligiga shakllanishi lozim bо‘lgan shart- sharoit yaratib berilmagan. Bunday hollar kо‘pincha san’at, fan, sport, shuningdek boshqa sohalarda ham uchraydi. Kishining tajribasi, bilim va malakalari ortib borishi bilan birga u qisman ongli ravishda, qisman tushunib etmagan holda о‘zining muvaffaqiyatli faoliyati uchun zarur bо‘ladigan о‘ziga xos mexanizmlarni egallaydi. Tabiiyki, bu jarayonning rivojlanishi uchun muayyan vaqt kerak. Shuning uchun ham bir faoliyatdan ikkinchisiga doimiy ravishda о‘tib turish bu faoliyatlarning birortasiga ham layoqat shakllanmasligining garovidir. Faoliyat tegishli sabablar mavjud bо‘lgandagina vujudga keladi. Kasb-ko|rlik faoliyatiga undaydigan ijobiy sabablarning manbalari - bu kasbning nufuzi, mehnatning о‘zidan hosil qilinadigan bevosita qoniqish, ma’naviy va ijtimoiy о‘sish imkoniyatlari, moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishlardir. Kichik ijtimoiy guruh bо‘lgan jamoa ham muhim ahamiyat oynaydi, mehnat topshiriqlari ana shu jamoa bilan birgalikda hal qilinadi. Ijobiy sabab-faoliyatning vujudga kelishi, binobarin, layoqatlilik shakllanishining zarur shartidir. Shaxs rivojlanishining biologik shart-sharoitlari о‘z-о‘zicha kasbkorlik yо‘nalishidan mahrumdir. Shuni eslash kifoyaki, insonning biologik tipi kо‘p asrlar mobaynida о‘zgarmay qolgan. Kishilik jamiyatida esa bu davrlarda minglab xilma-xil kasblar о‘zgardi, eskilari yangilari bilan almashdi. Kasbkorlik yо‘nalishini jamiyatning о‘zi о‘z ehtiyojlariga qarab yaratadi va tabiiy о‘ziga xos negizlar asosida turli-tuman kasb egalari shakllanadi. Nerv sistemasining asosiy xususiyatlari esa, agar ta’bir joiz bо‘lsa, kasbkorlik jihatidan neytraldir. Ayni bir vaktda nerv sistemasining har bir xususiyati va xususiyatlarning har bir majmui vazifasiga kо‘ra kо‘pgina imkoniyatlarga ega bо‘lib, bir-biriga о‘xshamagan turli shakllarda namoyon bо‘lishi mumkin. 334 Kishining biologik xususiyatlariga qarab uning kasbkorlik vazifasini belgilash mumkin bо‘lavermaydi, ayniqsa hozirgi vaqtdagi kasblarning kо‘plari doimo fan- texnika taraqqiyoti taqozosi bilan о‘zgarishlar va takomillashtirishlarga duchor bо‘lib turibdi. Demak, hatto oldindan aytib berishga yо‘l qoyilganda ham u yoki bu kishini aslida qanday kasbda sinab kо‘rish kerakligi noaniq bо‘lib qoladi, uni oldindan aytib berish paytidagi kasbkami yoki hali vujudga kelmagan kasbga tayyorlash kerakligi ma’lum bо‘lmaydi. Hal qiluvchi bо‘g‘in sifatida kasbga layoqatlilikni shakllantirishga yordam beradigan shart-sharoitlarni, keyin esa bu sharoitlarni yaratib berishni о‘rganishni hisoblash kerak bо‘ladi. Bizning jamiyatda unumli mehnatda muvaffaqiyatli ishtirok etish bu jamiyatning har bir a’zosi uchun katta ahamiyat kasb etadi, chunki ijtimoiy salmoq, о‘z-о‘ziga baho berish, о‘z qadr-qimmatini his qilish, kasbkorlik mahorati darajasi bilan bevosita bog‘liq bо‘ladi. Shaxsning shakllanishining о‘zi kasb egasining shakllanishi singari sodir bо‘ladi, u kо‘p hollarda ma’naviy boyish, о‘z-о‘zini qaror toptirish, burch tuyg‘usini yuksak darajada his etish, ijtimoiy e’tirof etish, ma’naviy va iqtisodiy rag‘batlantirishlar bilan birga boradi. Shuning uchun xam kо‘p hollarda kasb-korlik jixatidan о‘sish va о‘z-о‘zini takomillashtirish kishilar ongida shaxsiy istiqbol bilan mos keladi. Bu istiqbol ijodiy mehnatda о‘zining maqsadga intilishi bilan ijtimoiy jihatdan e’tirof qilingan yutuqlar о‘rtasidagi bog‘lanishni aniq tushunib etishga asoslanadi. Shu narsa shak- shubhasizki, shaxsiy istiqbol mehnat faoliyatining qudratli undovchisi bо‘lib, chinakam mahorat sari faol harakat qilishga rag‘batlantirib turadi. Psixologiyaning sanoat va kishloq xо‘jaligidagi kо‘pgina kasblarga nisbatan vazifalari faqat kasbga layoqatlilikning tabiiy shart-sharoitlarini aniqlashdangina iborat emas. Bu vazifalar layoqatlilikni shakllantirish masalalariga qaratilishi, kasbni о‘rgangan har bir kishini bu sohada mustahkamlanib borishga va mahoratni qо‘lga kiritishga undashi lozim. Bu jihatdan mazkur kasbda, mazkur korxonada va ayrim hollarda mazkur tarmoqda shaxsiy istiqbol yaratish muammosi jiddiy e’tibor berishga loyiq masala bо‘lib qolishi mumkin. 335 Shuni e’tirof etish kerakki, kо‘pchilik kasblarda, shartli qilib gapirganda kichik mutaxassislar kasblarida shaxsiy istiqbolni amalga oshirish imkoniyatlari unchalik tо‘liq ishga solinmagan va bu sohada kо‘p ishlarni amalga oshirish mumkin. Shaxsiy istiqbolning paydo bо‘lishiga halaqit beradigan holatlarga kasbkorlik ichida ilgarilab borish darajasining aniq ifodalanmaganligi yoki uning mutlaqo yо‘qligini kiritish mumkin. Kо‘pgina kasblarda rag‘batlantirish turlari kasb mahoratiga mos kelmaydi va shaxsning uzoq istiqbolini nazarda tutmaydi. Shaxsiy istiqbolning paydo bо‘lishiga qiyinchilik tug‘diradigan sabablardan biri moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish bilan mazkur korxonada uzoq vaqt mobaynida ishlab chiqarish sohasida erishilayotgan muvaffaqiyatlar о‘rtasida bog‘lanishning mavjud emasligidir. Shunday hollar ham bо‘lishi mumkinki, kichik mutaxassisnii rag‘batlantirish maqsadida korxona rahbariyati ixtiyorida bо‘lgan barcha imkoniyatdan foydalanib bо‘lingan bо‘ladi, endi bu ishchi rag‘batlantirish ma’nosida hech narsa kutib о‘tirmasa ham bо‘ladi. Yüklə 5,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|