Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

 

---

154 
Mustahkamlash uchun savollar: 
1) Mehnat ta’limida qanday о‘qitish shakllarini bilasiz ? 
2) Malakali ishchiga biriktirib о‘qitish deganda nimani tushunasiz? 
3) О‘qitishni frontal, zveno, yakka, aralash shaklari qaysi vaqtda qо‘llaniladi ? 
4) Sinfdan tashqari qanday amaliy mashg‘ulotlari bor? 
4.5.
 
Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yо‘llashda 
ekskursiyalarni 
amalga 
oshirish metodikasi 
Reja: 
1. Ekskursiya darslarini amalga oshirishning о‘ziga xos xususiyatlari 
2. Ekskursiyalarning darsdan tashqari mashg‘ulotlarda tutgan о‘rni 
3. Ekskursiyalarni tashkil etish va о‘tkazish metodikasi
 
Tayanch iboralar: e
kskursiya, texnologik jarayonlar, ilg‘or ish usullari, 
mehnatni ilmiy asosda tashkil etish, taassurot, maslahat, taqqoslash, ishlarni 
mexanizatsiyalash, qiziqish, ishlab chiqarish intizomi, korxona rahbari, 
ekskursiyani olib boruvchi, sex, ekskursiya natijalari.
 
1.Ekskursiya darslarini amalga oshirishning о‘ziga xos xususiyatlari.
Ekskursiya mehnat ta’limining shunday bir shaklidirki, uning borishi jarayonida 
о‘quvchilar asbob-uskunalarni, texnologik jarayonlarni va mehnat jarayonlarini 
ishlab chiqarish sharoitida mehnatni tashkil etishni kuzatadi va о‘rganadi. 
Korxonaga ekskursiyalar о‘quvchilarni korxona bilan uning asbob-uskunalari, 
mehnat jarayonlarining tashkil etilishi va ishlab chiqariladigan mahsuloti bilan 
umumiy va aniq soha tarzida tanishtirish maqsadida ham ishlab chiqarishning aniq 
masalalarining, ya’ni asbob—uskunalarining eng yangi namunalarini va ishlab 
chiqarishning zamonaviy texnologiyasini, ilg‘or ish usullari va mehnatni ilmiy 
asosda tashkil etish metodlarini о‘rganish maqsadida ham tashkil etilishi mumkin. 
Demak, ekskursiyalar о‘tkazishdan maqsad avvalo о‘quvchilarda hozirgi zamon 
ishlab chiqarishi haqida tasavvur hosil qilishdir. Zero, о‘quv ustaxonalari 
sharoitida о‘quvchilar odatda materiallarga ishlov berishning sanoatdagi eng yangi 
yutuqlarini aks ettiradigan usullari bilan tanishish imkoniyatiga ega bо‘lmaydilar. 

---

155 
Shunga kо‘ra aytish mumkinki, ekskursiya – о‘quvchilarni zamonaviy texnika, 
texnologiya va bevosita korxonada ishlab chiqarish tashkil qilish bilan 
tanishtirishning yagona yо‘lidir. Ekskursiya anchagina muhim tushunchalarni, 
jumladan, «mehnat unumdorligi» tushunchasini shakllantirishda ham katta 
ahamiyatga ega. Bu tushunchani bayon qilish va kо‘rsatmali qо‘llanmalardan 
foydalanish orqali ham shakllantirish mumkin, albatta. Lekin bunda mazkur 
tushuncha о‘quvchilarning amaliy faoliyatidagi, jumladan, ishlab chiqarishga 
uyushtirilgan ekskursiyadagi kabi mustahkam о‘zlashtirilmaydi. Ular rejalashni 
tо‘g‘ri bajarish va birikadigan detallarni aniq moslash qanchalik qiyinligini 
biladilar. Mehnat unumdorligini oshirishda murakkab tikuvchilik yо‘llaridan biri 
bilan tanishish о‘quvchilarda katta taassurot qoldiradi va ularning esida yaxshi 
qoladi.
Umumiy tanishtirish xarakteriga ega bо‘lish ekskursiyani ta’limning biror 
bо‘limi (yog‘och va metallga ishlov berish, servis xizmati, mehnat operatsiyasi va 
hokazolar) boshlanishidan oldin о‘tkazilishi kerak. Aniq mavzuga bag‘ishlangan 
ekursiyalarni dasturdagi biror mavzuni о‘tishdan keyin yoki undan oldin 
о‘tkazilgani ma’qul. Ekursiya odatda 15-20 о‘quvchidan iborat bitta sinf bilan 
frontal ravishda о‘tkaziladi, biroq ekskursiya jarayonida ayrim о‘quvchilar uchun 
yakka holda maslahatlar va izohlar berish istisno qilinmaydi. 
Mehnat о‘qituvchisi yoki ekskursiyani olib boruvchi ekskursiya jarayonida 
о‘quvchilarning kuzatishiga rahbarlik qilib turadi, ularning ishlash tamoyiliga va 
mahsulot ishlash texnologiyasiga, mehnatni tashkil etish va hokazolarga jalb 
qilinadi, bular о‘rtasida obyektiv ravishda mavjud bо‘lgan aloqalarni aniqlash va 
taqqoslash yо‘li bilan umumiy tamoyillarni bilib olishni о‘rgatadi. 
Masalan, о‘quvchilar о‘quv ustaxonalaridagi mashg‘ulotlarda asosan yog‘och, 
metall, gazlamaga ishlov berishning qо‘lda bajariladigan operatsiyalarini о‘rganib 
oladilar. Tegishli korxonalarga о‘tkazilgan eksursiya jarayonida ular eng yangi 
stanok, mashinalar, jihozlar bilan va yuqori unumli mehnat usullari bilan 
tanishadilar. Tikuv materiallarini qayta ishlash korxonasining tayyorlov sexiga 
о‘tkazilgan ekskursiya davomida, о‘quvchilar har xil mashinalarning ishlashini, 

---

156 
tikuv materiallarining qirqilishini kо‘rayotganlarida ularning mehnat unumdorligi 
haqidagi bilimlarini mustahkamlash va kengaytirish mumkin. Bolalar ekskursiyada 
baravar vaqt mobaynida qо‘llariga nisbatan mexanik qaychi bilan ancha kо‘p ish 
bajarish mumkinligini bevosita kо‘radilar. Ana shu misol orqali mehnat 
unumdorligini oshirishning ayrim yо‘llarini kо‘rsatish mumkin. Masalan, qо‘l 
qaychi о‘rniga mexanizatsiyalashtirilgan qaychidan foydalanish qо‘l mehnati 
о‘rnini mexanizatsiyalashgan mehnat egallashining namunalaridan biridir, mehnat 
unumdorligining oshirilishi esa ishda bir yо‘la bir necha asbobdan foydalanishga 
misol bо‘la oladi. Mehnat unumdorligini oshirish nuqtai nazaridan qaychilash 
jarayonini ta’riflashda о‘quvchilarga mustaqil holda bir necha misollar keltirishni 
tavsiya etish ma’qul. Ular ilgari о‘rganilgan materiallarni: qо‘l va elektr mashinalar 
bilan tikish, qо‘lda va mashinalarda yо‘rmash, qо‘l va mexanik qaychilarda qirqish 
va hokazolarni eslasalar mazkur topshiriqni bajaradilar.
О‘quvchilar о‘quv ustaxonalari va ishlab chiqarishdagi mehnat jarayonlarini 
taqqoslab, faqat о‘quvchilar mehnatining sifatinigina emas, balki mehnat 
unumdorligini oshirishni ham ta’minlaydigan xilma-xil dastaki va stanok 
moslamalaridan keng foydalanish yо‘li bilan qо‘lda bajariladigan ishlarni 
mexanizatsiyalash zarur, degan mustaqil xulosalarga keladilar. Bunday 
ekskursiyalar о‘quvchilarda о‘zlari qurgan narsalar tо‘g‘risida yorqin taassurotlar 
qoldiradi, ularning bilim doirasini kengaytiradi, bо‘lajak ixtisosligiga bо‘lgan 
qiziqishini va mehnatni qayta qurish munosabatini shakllantiradi, bilish faolligini 
rivojlantirishga imkon beradi va ishlab chiqarish intizom asoslarini qaror toptiradi. 
Korxonaga о‘tkaziladigan har qanday ekskursiyaning mazmuniga quyidagi 
aniq, ajratilgan uchta bosqich kirishi lozim: 
1. Kuzatish obyektini oldindan tanlash, uning aniq maqsadlari va vazifalarini 
aniqlash, korxonaga dastlabki tarzda borib kо‘rish zarur hujjatlarni ekskursiyani 
о‘tkazish tartibi, о‘quvchilar uchun beriladigan topshiriqlar va hisobotlarning 
shakllarini tayyorlashdan iborat bо‘lgan tayyorgarlik bosqichi 
2. Mehnat о‘qituvchisi yoki ekuskursiyani olib boruvchi tomonidan 
ekskursiyaning maqsadlari hamda vazifalari, korxona hovlisida va boshqa 

---

157 
belgilangan joylarda о‘zini tutish qoidalari, kuzatish obyektlari, ekskursiya 
marshruti tо‘g‘risida suhbat о‘tkazish, о‘quvchilarning bevosita kuzatishi va zarur 
vazifalarini bajarishi. 
3. Ekskursiyaga yakun yasash ekskursiya jarayonida paydo bо‘ladigan 
masalalarni xal qilishga qaratilgan yakulovchi suhbat о‘tkazish bilan 
cheklanmaydi. Mehnat bо‘yicha navbatdagi mashg‘ulotlarda bajariladigan 
vazifalarni va hisobotlarni tahlil qilish hamda jamoada erkin ravishda muhokama 
qilish yо‘li bilan ekskursiyaga uzil kesil yakun yasaladi. 
Ishlab chiqarishdagi ekskursiyalarni kasb ta’lim о‘qituvchisi boshqa fan 
о‘qituvchilari, xususan fizika о‘qituvchisi bilan birgalikda о‘tkazishi mumkin. 
Bunday hollarda ekskursiya vaqti uzaytiriladi va о‘rganish obyekti ancha 
chuqurlashadi hamda kо‘p qirrali bо‘ladi.