Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika unversiteti “Ona tili o‘qitish metodikasi ” fanidan

TO’RTINCHI BOSQICH
– so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq 
holda so’zning tarkibi ustida ishlash (III-sinf)
10
. So’zning morfemik tarkibini 
o’rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z 
yasashdagi ahamiyati va shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini 
o’zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, 
sifat, fe’llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi.So’z 
turkumlarini o’rganish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga so’z yasalishi 
asoslarini, so’z yasovchi qo’shimcha yordamida bir so’z turkumidan boshqasini 
yoki shu so’z turkumining o’zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot 
ko’proq boshqa bir otdan 
(ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog’bon, oshpaz, 
kitobxon, zargar), 
shuningdek, fe’ldan 
(elak, kurak, yutuq, o’roq, yotoq, terim, 
bilim); sifat 
ko’proq otdan 
(suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), 
shuningdek, fe’ldan 
(maqtanchoq, o’tkir, sezgir); 
fe’llar otdan 
(ishla, gulla, gapir), 
sifatdan 
(oqla, yaxshila, oqar, qoray) 
yasaladi.O’quvchilarni so’z yasalish 
xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan bir yangi 
so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan 
topshiriq beradi. Masalan, o’qituvchi 
chegara 
otini aytadi va chegarani 
qo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi 
(chegarachi). 
Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi 
morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik 
ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, b
aliq 
so’zidan 
–chi 
qo’shimchasi 
yordamida yangi so’z yasash 
(baliqchi), 
uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi 
so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni 
morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan 
10
M. Umarova, Sh. Hakimova. O'qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.: Cho'lpon, 2008.

---

so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no 
anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud 
bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga 
va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi.
Bunday mashq turlaridan namunalar:
1. O’zakdosh so’zlari bo’lgan matnni leksik – so’z yasalishi tomonidan tahlil qilish. 
Masalan, quyidagi kabi matn diktovka bilan yozdiriladi: 
Hovlimizda gulzor bor. 
Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni gulchi akam parvarish qiladi. Gullar 
chamandek 
ochiladi.
O’qituvchi rahbarligida bir o’zakdosh so’zdan boshqasi qanday morfema 
yordamida yasalgani, u qaysi so’z turkumiga kirishi, qanday ma’no bildirishi 
aniqlanadi.
2. Leksik ma’nosi keng tushuntirilgan so’zni o’zakdosh so’z bilan 
almashtirish.
Topshiriq. 
Ajratib ko’rsatilgan so’zga o’zakdosh bo’lgan bir so’z toping. Uning 
qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va uni so’z tarkibiga ko’ra tahlil qiling.
–