Noorganik moddalar

Tank
gazlari
8 .3 -r a sm .
M a r k a z d a n q o ch m a si rkula tsiy a kom p rcs sorli am m ia k sintezi
agregatin in g te x n o l o g ik tas viri.
/ — suvli k o n d e n s a t o r ;
2
—
s in te z m in o r a s i; 
3
 
— m a r k a z d a n q o c h m a sirk ulatsiya 
k o m p r e s s o r i ;
4
—
k o n d e n s a t s i o n m i n o r a ;
5
 
— b u g ' l a t g i c h ;
6 
—
s e p a r a t o r ;
7—
s u y u q a m m i a k t o ‘p la n g i c h i; 
a 
—
b o s h q a r u v c h i k l a p a n l a r ;
t 
—
t e m p e r a t u r a
o ' l c h a g i c h l a r ;
N 
—
p a s t - b a l a n d l i k d a r a j a s i n i o ‘l c h a g i c h l a r ;
R
— b o s i m
0 ‘l c h a g i c h l a r ;
с
—
ta r t i b b o s h q a r u v c h i .
Az ot, v o d o r o d , m e t a n , a r go n , a m m i a k n i n g bir qismi h a m d a yangi 
a z o t - v o d o r o d a r a l a s h ma s i b i l a n a m m i a k sintezi qu r i l m a s i ga kirib 
q o l ga n u g l e r o d m o n o o k s i d i va d i o k s i d l a r i n i ng q o l d i q la r i ajralib c h i ­
qadi . S ir kul at siya da gi g az a r a l a s h ma s i s e p a r a t o r
{6)
d a n keyin sovi- 
ti shni d a v o m et ti ri sh va g a z a r a l a s h m a s i d a q o l g a n a m m i a k n i n g y a n a
bi r q i s mi ni k o nd e n s a t s i y a l a n i s h g a erishish m a q s a d i d a k o n d e n s a t s i o n
m i n o r a
{4)
g a y ubor i ladi . U n i n g yuqori gi q i s m i d a issiqlik a l m a s h ­
tirgich j oy la s ht i r i l ga n b o ‘lib, u n in g pastki qismi e s a s e p a r a t o r v az if a­
sini o ‘taydi. K o n d e n s a t s i o n m i n o r a n i n g issiqlik ahna shti rgi chi s o ‘ngra 
esa b u g ‘l a t g i c h ( 5 ) orqali o ‘t a y o t g a n sirkulatsiyali g a z a r al as hma s i 
b ug ' l a t g i c h ( 5 ) n i ng q uvur l ar ar o fazosida q a y n a y o t g a n s uyuq a m m i a k
sovug' i h i s o b ig a 268 К — 263 К g a c h a sovitiladi va bu v aq t da gaz 
a r a l a s h m a s i d a g i a m m i a k n i n g y a n a b i r qismi k o n d e n s a t l a n a d i . G a z
a r a l a s h m a s i k o n d e n s a t l a n t i r i l g a n a m m i a k bilan bi rga k o n d e n s a t s i o n
m i n o r a
{4)
n in g s e p a r a t o r qismiga yuboriladi. U ye r da k o n d e n s a t l a n -
223

---

g a n a m m i a k g a z a r a l a s h m a s i d a n a j r a t i l a d i . Bu a j r a t i l g a n s u y u q
a m m i a k 1,6 M P a g a c h a d ros sel lani b, s uy u q a m m i a k yig‘gichi ( 7 )
ga quy i l ad i , u y e r d a n esa o m b o r x o n a g a y ubor i ladi .
K o n d e n s a t s i o n m i n o r a
( 4 )
n i n g s e p a r a t o r q i s m i d a t o ‘p l a n g a n
s uyuq a m m i a k q a t l a m i g a bosi mi 32 M P a g a t e n g b o ‘lgan yangi a z o t-
v o d o r o d gazi a r a l as h m a s i berildi. Bu g az a r a l a s h m a s i t a r k i b i d a azot 
va v o d o r o d d a n t a s h q ar i , 1% ga ya q i n m e t a n va a r g o n , suv b u g ‘i, 
ug le r o d m o n o o k s i d i va d i oks idla r i b o rd i r. Ya ng i gaz a r a l a s h ma s i
s uy u q a m m i a k o r a s i d a n b a r b o t a j l a b o ‘t a y o t g a n i d a g a z tarki bi dagi
suv b u g ‘i va u g l e r o d d i oks idi sovib k r i s t a l l a n a d i va b u k a t al it ik 
z a h a r l a r s u y u q a m m i a k d a u s h l ab q o l i n a d i , s o ‘ngra b u yangi g az
ar al as hmas i b u g ‘latgich ( 5 ) d a n c h i q ay o t g a n sirkulatsiya gazi a r a l a s h ­
masi b il an q o ‘shilishib, k o n d e n s a t s i y a m i n o r a s i n i n g issiqlik a l m a s h -
t irgi chga y u bo ri l ad i; u ye r da o ‘z s o v u g ‘ini s ir kul at si ya gazi a r a l a s h ­
masi ga b e r ib , o ‘zi 293 К — 296 К g a c h a isib, m a r k a z d a n q o c h m a
tipidagi s ir kul at si ya k o m p r e s s o r i
( J )
ga ber iladi.
S h u n d a y qilib, k o n d e n s a t s i o n m i n o r a n i n g issiqlik a l ma s h t i r g i c h i
a l o h i d a a h a m i y a t g a egadir , c h u n k i u si rkul at si ya gaz ida gi s ovuql ikni
r e k u p e r a t s i ya qil ishga x i z m a t qiladi; bu esa s ir kul at si ya gazi t a r k i b i ­
dagi a m m i a k n i b u g ‘latgich ( 5 ) da sovitib k o n d e n s a t l a b , ushl ab qolish 
u c h u n k e r ak b o ‘l adi gan s uy u q a m m i a k sarfini k a m a y t i r i s h g a olib 
ke l ad i. M a r k a z d a n q o c h m a s i r k u l a t s i y a k o m p r c s s o r i n i n g a s os iy
vazifasi g a z la r n i n g b os i mi ni 32 M P a g a c h a siqib, uni a m m i a k sintezi 
m i n o r a s i g a y e t ka z i b ber ishdi r. 32 M P a b o s i m d a g i g a z a r al a s hm as i
h a r xil a p p a r a t l a r va k o m m u n i k a t s i y a l a r d a n o ' t i s h i h a m d a h a j m
torayishi b i l a n k e t a d i g a n a m m i a k s i nt ezi reaksiyasi h i sobi ga u n i n g
b o si mi 2 , 5 — 3 M P a ga pasa yadi ; bu esa a m m i a k si ntezi u c h u n salbiy 
t a ’sir k o ‘rsa ta di. S h u n i n g u c h u n m a r k a z d a n q o c h m a s ir ku la t s i on
k o m p r e s s or y o r d a m i d a gaz b os imini ng bu y o ‘qolishiga c h e k q o ‘yiladi.
M a r k a z d a n q o c h m a si rk ul at s i ya k o m p r e s s o r i d o i m i y a y l a n m a
s oni ga e g a b o ‘lgan e l e k t r dvigatel or qa li h a r a k a t g a keltiriladi va u 
o ‘z g a r ma s u n u m d o r l i k k a ega. Katali zatorni eskirishi va uni aktivligini 
pasayishi sababli a m m i a k si ntezi m i n o r a s i g a b o ‘lgan gazli y u k l a m a
h a m o ‘zga r adi ; s hu tufayli s int ez m i n or a s i ga b er i l a d ig a n g az o q i m i n i
b o s h q a r i b t u ri s h k o ‘z d a tut il gan. B u n i n g u c h u n m a r k a z d a n q o c h m a
sirkulatsi ya k o mp r e s s o r i g a ber il adiga n g a z ni ng o r t i q c h a qismi bay pa s 
orqali k o n d e n s a t s i y a m i n o r a s i n i n g issiqlik a l m as ht i rg ic hi ni q u v u r l a r ­
ar o fazasiga berilib, b u g ‘latgich va ko n de n s at si ya m i n o ra s i ni ng quvurli 
fazosi orqali o ‘tib, va y a n a y an gi t da n m a r k a z d a n q o c h m a sirkulatsiya 
k o mp re s so ri orqali o ‘tadi. A z o t - v o d o r o d ar al as hm a s i sirkulat siyalani- 
shi natijasida u n i n g bir qismi kat alizator da a m m i a k k a aylanadi, a m m o
gazdagi a r g o n va m e t a n i nert g az sifati da a m m i a k s int ezi siklida 
a s t a - s e k i n t o ‘p l a n i b b or a ve r a d i . Bu i nert g az l a r n i k o ‘pa y i b ketishini
224

---

oldi ni olish m a q s a d i d a si rkul at si ya gazlari a r a l a s h m a s i n i ki ch ik bir 
qismi p u f l a n u v c h i g az sifatida t arkibidagi t a x m i n a n 11% g a c h a ar gon 
va m e t a n , b i r qismi a m m i a k , asosiy qismi az ot va v o d o r o d bil an 
t o ‘xtovsiz r a vi s h d a a m m i a k sintezi s ikl ida n s e p a r a t o r ( 6 ) d a n s o ‘ng, 
a m m i a k n i suv b il an u sh l ab qol ish qu r i l m a s i g a y ubor i li b, a m m i a k
a m m i a k l i suv hosil qilib u s h l a n i b , y u t i l m a y q o l g a n v o d o r o d , az ot,
m e t a n va a r g o n kabi gaz la r y oni lg‘i gazlari sifatida foydalanish u c h u n
m ax s us q o z o n x o n a l a r g a y u b or i la d i la r .
8. 10. A M M I A K N I S I N T E Z Q I L I S H Y U Q O R I B O S I M L I
I N J E K T O R L I A G R EG A TI
A m m i a k n i sintez qilish yuqori bosimli agregatlariga injektorli agr e­
g at la r h a m kiradi. B u n d a y agr egat lar 44 M P a b o s i m d a ishlab, quvvati 
yiliga 75000 t o n n a a m m i a k n i tashkil et ad i ( 8 . 4 - r a s m ) . A m m i a k n i
s i n t e z q i l is h ni n g b u n d a y t i z i m i d a katalit ik z a h a r l a r d a n s uyuq a z o t d a
yuvish y o ‘li b i l a n t o z a l a n g a n yangi a z o t - v o d o r o d gazi q o ‘llanadi.
B u n d a y g a z l a r t a r ki bi da s h u n i n g u c h u n suv b u g 4lari va ug l er o d d i ­
oksidi u m u m a n b o ‘l maydi. G a z a r a l as h ma s i d a m e t a n va b os hq a inert 
g a z la r m i q d o r i j u d a h a m k a m b o ' l a d i va s h u n i n g u c h u n , a y l a n m a
g az a r a l a s h m a s i d a n bir q i s m i n i p u f l o vc h i g a z si fat ida a t m os f e r ag a
t as h l a b y u b o r i s h g a z a r u r a t b o ‘l maydi . B u n d a y ya n g i g az — a z o t -
Sirkulatsiyali gaz