Noorganik moddalar

3 . 1-rasm .
 
D r o s s e l l a s h v e n t i l i :
/ — yuqori b o s i m li gaz quvuri; 
2 —
past b o sim li gaz quvuri; 
3 —
k o n u ssim o n
dross el ignasi; 
4 —
drossel ig nasin i boshqaruvchi ventil;
5 —
drossel ignasi
u c h u n k o n u s s i m o n soplo.
ligida, y a ’ni S = c o n s t s h a r o i t i d a, t ashqi ish b aj ar ish b il an t o ‘s at d an
a d i a b a t i k ( y a ’ni, s i s t e m a t as hq i m u h i t b i lan issiqlik a l m a s h m a y d i )
ken ga yis hi n at i j a s i da t e m p e r a t u r a n i n g o ‘z ga ri shi ga aytiladi.
Ga zni adiabatik (dQ = 0) izoentrop kengayishi natijasida temperatura 
o ‘zgarishining differensial effekti quyidagicha ifodalanishi mumkin:
=
( ^ L
\ dP
(3.21)
G a z l a r n i n g iz o e n t ro p kengayishi tuzilishi j i h a t d a n a n c h a mur a k ka b 
b o ‘lgan d e t a n d e r d e b a t a l a d i g a n p o r s h e n li m a s h i n a l a r d a yoki t u r b o -
m a s h i n a l a r d a ama l ga oshiriladi. H a v o n in g kengayishi ama l ga oshirila- 
y o t g a n d e t a n d e r n i n g ishi h a v o n i n g d e t a n d e r g a kirish va c hi qi shda gi
e nt a l p i y a l a r i a y i r m a si ga t engdi r:
L = U w , - ic h iq ) > k J A g
(3.22)
E n t r o p i y a o ‘z g a r m a g a n t a q d i r d a ( y a ’ni , d S = 0) g a z n in g oxirgi 
t e m p e r a t u r a s i quyi dagi t e n g l a m a or qa li hi s o bl an is hi m u m k i n :
k-\
T2 = Tr
(3.23)
b u yer da: Г,, 
T2 —
g az ni k e n g a y m a s d a n va k e n g a y g a n d a n keyingi 
t e m p e r a t u r a l a r i К o ‘l c h a m i d a ;
/?,, 
R2 —
g az ni b o s h l a n g ‘ich va oxi rgi b o s i m l a r i M P a
o ‘l c h a m i d a ;
К —
a d i a b a t i k k o ‘r sa tki chi , o ‘l c h a m s i z m i q d o r .
G a z b o si m i n i n g ortishi va t e m p e r a t u r a n i n g pasayishi bilan b s ning 
m i q d o r i k a m a y a b o r a d i va d r o ss el l an is h dif f e r ensi al effekti b. ga
83

---

y a q i n l as h a d i . A m m o b s n i n g q i y ma t i , b j d a n farqli o ‘l ar o q, d o i m o
m u s b a t b o ‘ladi.
Shuni al ohi da t a ’kidlash kerakki, mur a k k ab va q i m m a t b a h o d e t a n ­
d e r t o m o n i d a n hosil qilinadigan sovuqlik effekti o dd iy drossellash 
natijasida olinayotgan sovuqlik effektidan bir n e c h a ba r obar k o ‘p. Xuddi 
shu tufayli, siqilgan gazlarni izoentrop (S = const) kengayishi uning izo­
entalp (I = const) kengayishiga qar aganda a nc ha gi na samaraliroqdir.
U n u m d o r l i g i ni s b a t an ki ch i k b o ‘lgan h a v o n i ajrat ish q u r i l m a l a -
rida p o r s h e n l i d e t a n d e r l a r , yirik u n u m d o r l i k k a e g a b o ‘lgan havo 
ajratish q u r i l m a l a r i d a es a t u r b o d e t a n d e r l a r i shlatiladi.
A m m o , past t e m p e r a t u r a l a r d a d e t a n d e r l a r n i , a yn i q s a , p o r s h e n li
d e t a n d e r l a r n i ekspluatatsiya qilish, ayr im m ur ak k ab l i kl ar g a olib k el a­
di. S h u n i n g u c h u n b o g ‘l an g an a z o t k o r x o n a l a r i d a c h u q u r sovuqlik 
olish u c h u n siqilgan gaz la r ni i z o e n t r o p ken g ay is hi a m a l g a o s h a d i -
g an a g r e g a t l ar b i lan birga ga z la rn i i z o e n t a l p ken g ay i sh i ni a m a l g a
o s hi r u v c h i o dd i y drossel effektli a g r e g at l ar h a m q o ‘llanadi .
3.3. CHUQUR SOVUQLIK QURILMALARI 
SIKLLARI
A t m o s f e r a h avos ini u n i n g k o m p o n e n t l a r i — a z ot va ki sl or odga 
ajratish u c h u n c h u q u r sovuql ik ker akdi r; c h u q u r sov u ql i k es a a m a ­
liyotda h a r xil sikllarni q o ‘llash orqali ol in a d i. Bu sikllarni u c h xil 
g u r u h g a b o ‘lish m u m k i n .
3.3.1. Yuqori bosimli birlamchi drossellash effektidan 
foydalanuvchi sikl (Linde sikli)
B u n d a y siklning ishlash pr i nsi pi va uni T - S d i a g r a m m a s i d a g i tas- 
viri 
{a),
i f o da s i
{b)
3 . 2 - r a s m d a k o ‘r s a t i l g a n . A t m o s f e r a h a v o s i
p o r s h e n l i k o m p r e s s o r (1) d a
P2 =
20 M P a b o s i m g a c h a siqiladi va 
n at i j a d a h a v o isib, t e m p e r a t u r a s i k o ‘tari lib k e t ad i . S h u n i n g u c h u n
siqilgan h a v o sovitgich (2) d a T, t e m p e r a t u r a g a c h a a y l a n m a suv bilan 
sovitiladi. B u j a r a y o n 3 . 2 - r a s m d a va u n d a g i T - S d i a g r a m m a s i d a
I —
I I
chizigM b i l a n b el gi langan. Issiqlik a l m a s h g i c h ( y a ’ni, r e k u p e r a -
t or ) (3) ni quvurl i q i s m i d a esa siqilgan h a v o T 2 t e m p e r a t u r a g a c h a
sovitiladi (r as m va T - S d i a g r a m ma s i d a m o s ra vishda / / — / / / chizigM). 
S o ‘ngra s ovi tilgan h a v o d r os se l la ni sh ventili (4) or qa li R, b o s i m g a ­
c h a ke n ga yi b, dr o ss el la n a di . Bu j a r a y o n h i so bi ga h a v o s uy u q l an i s h
t e m p e r a t u r a s i T s Ke lvi n g r a d u s i g a c h a s ovi ydi
( I I I — I V
c h i z i g ‘i). 
Yi g‘g i c h ( 5) d a s uy u q h a vo t o ‘y i ng a n b u g ' h o l i d a g i h a v o , a n i q r o g ' i
84

---