Noorganik moddalar

6 .3 -ra sm .
Chiqindi g azlar
N H
371

---

m a y d a l a n a d i , e l a k d a n o ‘tib k e t g an m a y d a fraksiyasi r e t u r sifatida 
B G S g a yubori ladi . Z a r r a c h a l a r i 1—3 m m o ‘l c h a m g a ega asosiy qismi 
m a h s u l o t si fat ida sovitil adi (9) va o m b o r g a j o ‘nati ladi.
6.2. 
N I T R O A M M O F O S F A T VA K A R B O A M M O F O S F A T L A R
M a ’l u m k i , a m m o f o s n i n g asosi y k a m c h i l i k l a r i d a n biri a z o t va 
f o s f a t n i n g n i s b a t i n i n o q u l a y l i g i d i r ( N : P
2
0
5
= 1:4). C h u n k i az ot
fosforga n i s b a t a n a n c h a g i n a k a m . S h u n i n g u c h u n a g r o k i m y o v i y t a ­
l ablar ga j a v o b b e r u v ch i q u l a y ni sbat ga ega b o ‘l uvchi o ‘g ‘itla rni ng 
s i n t e z qi lish k at t a a h a m i y a t g a ega. U n i n g u c h u n f osfor k i s lot a si ni ng 
a m m i a k b i l a n ne yt ra lla sh d a v r i d a a r a l a s h m a g a a z o t g a ega b o ‘lgan 
m o d d a l a r a z ot kislotasi, yoki a z ot b i ri km al a r i n i n g e r it mas ini q o ‘shish 
kerak. B u n d a y o ‘g ‘itlar n i t r o a m m o f o s l a r , a g a r d a k a r b a m i d q o ‘shil sa 
k a r b o a m m o f o s l a r d e b a t al ad i. A g a r d a bu o ‘g ‘it la rga kaliy b i r i k m a ­
lari ( KC 1 yoki K
2
S 0 4) q o ‘shilsa, u v aq t da n i t r o a m m o f o s k a yoki kar- 
b o a m m o f o s k a deyiladi. S h u n d a y qilib q o ' s h i l a y o t g a n q o ‘s h i m c h a -
l a r ni ng m i q d o r i g a q a r a b istagan nisbatli ( N : P : K ) o ‘g ‘it o l i s h i mi z
m u m k i n . M a s a l a n 1:1:1 nisbatli o ‘g ‘it n i t r o a m m o f o s k a 17% P
2
0
5
va 17% N , 17% K 20 ga e g a b o ' l a d i .
K a r b o a m m o f o s n i n g t a r k i b i da 26% N , s h u n c h a P
2
0
5
b o ' l a d i . Bu 
o ‘g ‘itlar y u q o r i k on s en t ra t s i y a l i k b o y o ‘g ‘itlar t u r k u m i g a kiradi.
Nitrofosf at lar fosforitlarning azot kislotasi bil an p a r c h a l a b olingan 
er it ma n i ng a m m i a k bilan ishlash natijasida olinadi. Fosforitlarni azot 
kislotasi bilan ekstraksiya qilish ( parchalash) m a ’l u m afzalliklarga ega. 
Bi rinchidan azot kislotasi sulfat kislotasi kabi fosforitlarni fosfor kislota- 
siga q a d a r par chal aydi , ikki nchi dan esa p ar chal as h bilan bir qa t or da
azot kislotasining o ‘zi azot birikmasiga aylanib o ‘g ‘it t arkibida qoladi. 
S h u n d a y qilib a z ot kislotasining h a m kimyoviy e ne rgi yasi dan h a m
o'g'itlik xossasidan foydalaniladi. Shu sababli fosforitlarni azot kislotasi 
bilan qayta ishlash usuli kelgusida keng k o ' l a m d a qo'llanishi bejiz emas.
Bu u s u l n i n g asosiy kamc h i l i g i e r i t m a d a n b i r qi sm kalsiy ioni ni
b o g ' l a m a s d a n q ay t a ishlab b o ' l m a y d i .
Fo s fo ri t l a r az ot kislotasi b il an quyi dagi t e n g l a m a l a r b o ' y i c h a p a r ­
c h a l a n a d i :
C a . ( P 0
4
)
3
F ( q ) + 1 0 H N O
3
(s) + = 3 H
3
P 0
4
+
+ 5 C a ( N 0
3
)
2
(q) + H F ( s ) + 290 kJ.
F o s f o r i t n i n g t ar ki bi dagi a r a l a s h m a l a r h a m p a r c h a l a n a d i :
( C a , M g ) C 0
3
+ 2 H N 0
3
=
= (Ca, M g )(N 03)2 + C 0 2 + H 20 ;
372

---

R 20 3 + 3 H N 0 3 + H 3P 0 4 =
= R ( N 0
3)3
+ R P 0
4
+ 3 H
2
0 .
Kalsiy ftoridi p a r c h a l a n i b oxirida H
2
S i F
6
ga aylanadi. Fosf or i tni ng 
t ar k i bi d a g i C a O va M g O m i q d o r i g a m o ‘lj al la ngan a z o t kislotasini 
s t e x i o m e t r i k n o r m a s i b o ‘lsa 1,5—2 soat i c h id a f o sf o r i tn i ng 9 8 —99% 
p a r c h a l a s h m u m k i n . Re a k si ya n i t ezl ati sh u c h u n a z o t ki slotasining 
m i q d o r i n a z a r i y n o r m a g a n i s b a t a n 2 —5% o r t i q , b a ’zi v a q t d a 20% 
q a d a r o r t i q ol in ad i .
Fosforitni a z ot kislotasi bilan p ar chal as h j a r a yo n i 4 5 —50°C d ar aj a­
d a olib b or i l ad i . H a r o r a t 45° C d a n p as ays a p a r c h a l a n i s h tezligi h a m
k a maya di . Tezlik t e m p e r a t u r a n i n g oshishi bilan o sha di , lekin a p p a r a t ­
n i n g k o r r o z i y a b o ‘lish j a r a y o n i k u c h a y a d i . S h u n i n g u c h u n p a r c h a ­
l ani sh j a r a y o n i m a q b u l t e m p e r a t u r a s i 4 5 —50°C d e b qa b ul qilinadi.
F o s f o r i t n i n g p a r c h a l a n i s h d a r a -
j asi a z o t k i s l o t a s i n i n g k o n s e n -
t ratsiyasiga deya r l i b o g ‘liq b o ‘l- 
m a g a n i s a b a b l i p a s t k o n s e n ­
t ratsiyalik a z o t k i s lot a si da n h a m
f o y d a l a n i s h m u m k i n . F o s f o r i t ­
larni az ot kislotasi bil an p a r c h a ­
l anish j a r a y o n i uzl uksi z k e t m a -
ket ishlovchi, aralasht iruvchi q u ­
r i l ma b i lan j i h o z l a g a n r e a k t o r d a
k et adi ( 6 . 4 - r a s m ) .
F o s f o r i t p a r c h a l a n g a n d a n
s o ‘ng e r i m a g a n q i s m d a n c h o ‘kti- 
rish y o ‘li b i l a n ajratilib f tor b i ­
r i k m a l a r i e s a e r i t m a d a a s o s a n
N
2
S i F
6
h o l d a b o ‘ladi. F t o r d a n
e r it m a n i t ozal as h u c h u n N a
2
C 0
3 
b i l a n i s h l a n a d i , n a t i j a d a f t o r
N a
2
S i F
6
h o l d a c h o ‘k m ag a t u s h a ­
di. C h o ‘k m a d a n va ft or da n t o z a ­
l a n g a n a z o t kislotasi b il an p a r -
c h a l a n g a n f o s f o r i t e r i t m a s i
a m m i a k b i l a n q a y t a i s h l a n i b
o ‘g ‘it olish j a r a y o n i g a boriladi.
E r i t m a d a kalsiy ioni k o ‘p b o ‘l- 
g a n i sababli a m m i a k b i lan n e y ­
t r a l l a s h nat ijasi s u v d a e r i m a y -