Novruzlu Aytac Bahəddin qızı “ Ekspert sistemləri üçün bilik bazasının hazırlanması”
Qərar qəbuluna yardım sistemlərinin qurulması prinsipləri
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2 Qərar qəbuluna yardım sistemlərinin qurulması prinsipləri
Əldə edilən informasiyaları strukturlaşdıraraq sistem yaratmaq mümkün olduğu zaman QQYS-lər, yəni qərar qəbulun yardım sistemləri yaradıldı. Qərar qəbuluna yardım sistemi elə bir texnoloji yenilik oldu ki, verilənlənləri təhlil edərək bütün sahələrdə qərarların verilməsində insan qədər əhəmiyyət kəsb etdilər. Bu sistemlər verilənlərin analitik emalına əsaslanırlar. Baxmayaraq ki, analitik emala əsaslanan sistemlərdən komputerləşmə dövrünün əvvəllərində də istifadə olub, ancaq həmin vaxtlarda inkişaf üçün əngəllər varidi. Zaman-zaman informasiyaların riyazi metodlarla emal edilməsi bu problemi aradan qaldırdı. Ümumi olaraq, qərar qəbuluna yardım sistemlərinin məqsədi predmet sahəsilə bağlı məsələri həll edərək, alternativ qərar verilməsi, qiymətləndirmə, proqnozlaşdırma, klassifikasiya və klasterizasiya əməliyyatlarını həyata keçirməkdir. QQYS-dən istifadə zamanı, qərar qəbul edəcək analitiklər sistemə müraciət edərək lazım olan məlumatı ala bilirlər. Bunun üçün verilənlərin analitik e`malına yönəlmiş xüsusi dillərdən istifadəyə ehtiyac yaranır. Çünki geniş istifadə olunan SQL proqramlaşdırma dilində bu zaman mürəkkəb analitik sorğu yaratmaq olmur. Verilənlər içərisindən lazımi informasiyanı çıxarmaq üçün, verilənlər elə formada təşkil edilməlidir ki, tranzasksiyaların emalı sistemlərindən fərqli olsun. Analitik sistemlərdə verilənlərin sadəcə yığılması və oxunması prosesi baş tutur. Bu səbəblə həmin sistemlərdə verilənlər bazasının normallaşdırılması problemi elə də aktual olmur. Həmçinin bir çox analitik sorğuları icra edərkən verilənlərin tarixi ardıcıllığı tələb olunur. Ancaq relyasion modeldə yazıların qaydalanmasına ehtiyac olmur. Bundan əlavə, analitik sorğular zamanı detallaşdırılmış yəni hissə-hissə verilənlərdən yox, ümumiləşdirilmiş verilənlərdən istifadə olunur. Qərar qəbuluna yardım sistemlərinin bu kimi prinsipləri tranzaksiyaların emalı zamanı çətinliklər yaradır ki, bunun da qarşısını almaq üçün təhlil verilənləri verilənlər anbarı adlandırılan bazaya yığılır. Hesablamalarda Verilənlər Anbarı ( Data Warehouse) qərar qərar qəbulu prosesində istifadə ediləcək inteqrallaşdırılmış, subyekt-yönümlü, real-vaxt rejimli və 70 müvəqqəti verilənlər toplusu, hesabatlar və verilənlərin analizi, habelə biznes intellektinin əsas komponenti olaraq qəbul edilən bir sistemdir. Bu bir və ya bir neçə mənbədən gələn verilənlər saxlanılan bu mərkəzi bazanın məqsədi bilik işçiləri üçün analitik sorğular yaratmaqdır. Həmin sorğular müəyyən zaman müddətində dəyişilə biləndir. Verilənlər anbarı tranzaksiya sistemlərindən gələn verilənlərin bir nüsxəsini özündə saxlayır. Verilənlər ambarı tranzaksiya emal edən sistemlərdən daxil olan informasiyanın nüsxəsini özündə saxlayır.Verilənlər anbarının quruluşu elə olmalıdır ki, analitikin təsəvvüründə işləməli olduğu informasiya əks olunsun. Anbardakı verilənlərin əsas xüsusiyyətləri – dəyişməzliyi, ümumiliyi və xronoloji ardıcıllıqdır Verilənlər ambarı Müraciət zamanı analitiki informasiya ilə vaxtında təmin edir; Bir neçə mənbədən gələn verilənləri yeganə verilən bazası və verilən modelinə inteqrasiya edir; Əsaslı kodlarla açıqlamalar verərək tam formalaşdırılmamış verilənləri keyfiyyətini yaxşılaşdırır, onları qeyd edir, hətta düzəldə bilir; Mütəmadi olaraq eyni sorğulara eyni cavabların verilməsi üçün verilənləri saxlayan modeli təqdim edir; Əməliyyat sistemlərinə təsir etmədən hətta mürəkkəb analitik sorğular üçün mükəmməl formada verilənləri yenidən strukturlaşdırır; Qərar-dəstək sorğularını yazmağı asanlaşdırır; Tranzaksiya sistemləri olmasa belə verilənləri qoruyub saxlayır; Mənbəsindən asılı olmayaraq qəbul edilən bütün verilənləri eyni modeldə saxlayır; Biznes əməliyyat tətbiqlərinin, xüsusilə də CRM sistemlərinin dəyərləndirilməsini həyata keçirir. Verilənlər ambarını yaradarkən həll olunması lazım olan məsələlərə aşağıdakılardır: analitik sorğulara reaksiya vaxtının və yaddaş həcminin təmin olunması baxımından, verilənlərin saxlanması üçün optimal quruluşun seçilməsi; ambarın ilkin doldurulması və lazım olduqca əlavələrin edilməsi; 71 istifadəçilərin anbara müraciətinin təmin edilməsi və s. Anbara daxil ediləcək verilənlər birinci növbədə ilkin emaldan keçir, yəni təmizlənirlər. Məqsəd fərqli mənbələrdən daxil olmuş verilənlərin təkrarlanmalarının qarşısını almaq, eyni zamanda onlar üzərində düzəliş edərək səhvlərin aradan qaldırılmasını həyata keçirməkdir. Alınmış faktlar müəyyən vaxt ərzindəki ümumiləşdirilmiş qiymətləri ilə saxlanılırlar. Bu zaman onların aid olduğu vaxt qısamüddətli olarsa, onları daha uzun müddət ərzində göstəriləcək formada ümumiləşdirmək lazım olur. Ümumiləşdirmə prosesi ciddi nəzarət tələb edir, çünki sistemin düzgün fəaliyyəti daxil edilən ilkin verilənlərin səhvsiz,tam və dəqiq olmasından asılıdır. Iki mərhələdə baş tutan bu prosesin ilk mərhələsində sistemə daxil ediləcək operativ verilənlər aralıq yaddaşa yığılır, sonrakı mərhələdə yığılmış və düzəliş edilmiş verilənlər ümumiləşdirilib, verilənlər ambarına yüklənir. Verilənlər ambarına daxil edilmiş strukturlaşdırılmış verilənləri təsvir etmək üçün çoxölçülü relyasiya modelinin istifadəsi daha münasibdir. Verilənlər ambarının bu qədər geniş istifadəsinə baxmayaraq, uğursuzluqla nəticələndiyi situasiyalar var: 1. Praktikaya deyil, ideologiyaya əsaslanması; 2. Prosesin lazımsız şəkildə mürəkkəbləşdirilməsi (Verilənlər anbarı özü mürəkkəb quruluşda olduğu üçün əlavə mürəkkəbliklərə ehtiyac yoxdur); 3. Tam mülkiyyət hüququnun olmaması ( Verilənlər ambarına bütün sahə işçiləri müraciət edir); 4. Bəzən müvafiq protokolu anlaya bilməməsi; 5. Proyektə başlamazdan öncə nəticələri dəqiqliklə müəyyənləşdirə bilməməsi; 6. Qoyulmuş standartlara kor-koranə uyğunlaşması; 7. İdarəetmənin ürəkaçan olmaması. Verilənlərin dəyişməzliyi analitik sistemləri OLTP, yəni operativ emal sistemlərindən fərqlənirir. Burada sadəcə verilənlərin əlavə olunması nəzərdə tutulur ki, bu da köklü dəyişiklik sayılmır. Bu sistemləri yaradərkən əsasən verilənlərə müraciət sürətinin yüksək olması və mühafizənin yetərli olması əsas götürülür. 72 Anbardakı verilənlərin inteqrallığı müxtəlif mənbələrdən daxil edilən, eyni məna kəsb etsə də, müxtəlif struktura malik olan informasiyanın eyni şəklə gətirilməsini nəzərdə tutan xüsusiyyətidir. Həmçinin bu verilənlərin bütövlüyünün və ziddiyətsizliyinin yoxlanması zəruridir. Və yığılan informasiyanın həcmi, keyfiyyəti istifadəçini təmin edəcək qədər olmalıdır. Buna görə də effektiv qərarın qəbulu üçün uzun müddətli verilənlərin saxlanması labüddür. Analitik sistemlərdə sorğular zamanı inkişaf tendensiyasının təhlil edilməsi və yaxud dəyişən qiymətlərin zamana uyğun yenilənməsi, müraciət vaxtının azaldılması üçün verilənləri xronoloji ardıcıllıqla, yəni vaxta görə düzməyə ehtiyac yaranır. Bu zaman VAXT/TARİX tipli atributun əlavə olunması lazım gəlir. Qərar qəbulu ilə məşğul olan operativ emal sistemlərini tranzaksiya emal edən OLTP sistemlərdən fərqləndirərkən qeyd etmək olar ki, birinci növ sistemlər digərinin əksinə olaraq, kiçik tezlik və böyük porsiyalarla yenilənərək modelləşdirmə, proqnozlaşdırma kimi əməliyyatların yerinə yetirilməsini həyata keçirir.OLTP sistemlərdə əsas olaraq tranzaksiyaların sayı götürülürsə, analitik sistemlərdə bu sorğuların emalı sürəti ilə əvəz olunur. Qərar qəbuluna yardım sistemlərinin ən son variantı sayılan operativ analitik emal sistemləri- OLAP verilənlərə daha sürətli müraciəti, hiperkub şəklində təsviri və çoxplçülü analizi təmin edir. Bu sistemlər daha aşağı həcmdə tranzaksiyaların emalı ilə məşğul olur və sorğular nisbətən daha mürəkkəb quruluşda verilir. OLAP sistemlər üçün əməliyyatın tezliyi keyfiyyət göstəricisidir və bu sistemlər Data Mining texnologiyası vasitəsilə həyata keçirilir. Sistem çoxölçülü verilənləri müxtəlif perspektivlərdən interaktiv olaraq inteqrasiya etməyə imkan verir. Burada xüsusi alqoritmlər yoxdur, sadəcə bir çox sistemlər öz riyazi aparatı sayəsində alqoritm qura bilir. OLAP sistemlərdə işləyərkən istifadəçi hesabat üçün ayrılan zaman intervalını göstərir və həmin intervala uyğun olaraq analiz olunacaq göstəricilərin qiyməti cədvəl və ya diaqram formasında ekrana çıxır, daha sonra yerinə yetirələcək əməliyyatı qeyd etməklə həmin göstəricinin qiyməti hesablanır. Klient-server arxitekturasında işləyən OLAP sistemləri çoxistifadəçili rejimi dəstəklədiyi üçün 73 bütün istifadəçilərə eyni vaxtda analiz aparmaq şəraiti yaradır. Analiz aparmanın sürəti həmin istifadəçilər üçün eyni zaman kəsiyində nəzərdə tutulur və bu zaman bazanın mürəkkəbliyi, həmçinin ölçüsü heç bir əhəmiyyət kəsb etmir, verilənlərin çoxölçülü kublar formasında qurulması ilə yaranan model if-then qaydası ilə analiz aparmağa imkan verir. OLAP Data Mininq texnologiyasında və ya verilənlər arasında bilinməyən münasibətlərin üzə çıxarılmasında istifadə olunur. Bütün tranzaksiya verilənlərindən analiz zamanı istifadə edilmədiyinə görə OLAP verilənlər bazasına verilənlər ambarı qədər bilik daxil edilmir. Ümumi verilənlər bazasına keçiddən istifadə etməklə mövcud relyasion verilənlər bazasından OLAP çoxölçülü verilənlər bazası yaratmaq üçün verilənlər daxil edilir. OLAP sistemləri tez-tez dəyişdirilir və onlar bir-birindən adının qaşısına hərf artırmaqla fərqlənirlər. OLAP sistemlərinin yeni versiyaları bunlardır: Relyasiya OLAP (Relational OLAP-ROLAP ) –OLAP sistemlərinin ən sürətli inkişaf edən növüdür. Baza verilənlərinin və ölçü cədvəllərinin saxlanıldığı relyasiya verilənlər bazasının məlumatlarına əsaslanır. Analitik təhlil zamanı verilənlər çoxölçülü şəkildə təqdim olunur. Verilənlər anbarından verilənlənlərin çıxarılması üçün SQL sorğu dilindən istifadə edilir. Çoxölçülü OLAP (Multidimensional OLAP - MOLAP) – Bu sistemlərin əsas xüsusiyyəti verilənlərin çoxölçülü kublarda saxlanmasıdır. Bu sistemlər yalnızca çoxölçülü verilənlərlə, relyasiya OLAP-lar kimi çoxistifadəçili rejimdə işləyirlər. Hibrid OLAP (Hybrid OLAP-HOLAP) – çoxölçülü və relyasiya OLAP-ların ən yaxşı xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən sistemdir. Verilənləri relyasiya, vahidləri çoxülçülü verilənlər bazasında saxlanılır. Veb OLAP (WEB OLAP-WOLAP) Masaüstü OLAP (Desktop DOLAP) Fəza OLAP (Spatial OLAP-SOLAP) Mobil OLAP ( Mobile OLAP) |