“Нурота қўриқхонаси қуриқлик моллюскалариннг биологик хилма хиллиги”

BOB. MUMMONING O‟RGANILGANLIK HOLATI

Biologiya fanini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalarni o‘rgatish hamda amalda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish orqali ta‘lim samaradorligini ta‘minlashdan iborat.[3]
Biologiyani o`r3ganishda va o`qituvchining o`rganilayotgan materialini izlash mazmunli sifatli o`zlashtirish ularda hayotiy kompitensiyalarni shakllantirish ta`lim texnologiyasiga bog`liq. Shuning uchun pedagogik texnologiya nazariyasidan uning mohiyati, shakllanishi, taraqqiyoti, tarixi, afzalliklari, ta`lim jarayonining istiqbolini ta`minlashdagi o`rni va roli o`rganiladi. Biologiyani o`qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanishda asosiy materiallar J.O.Tolipova 1992., A.T.G`afurov va boshqa 1992.
J.K.Yo`ldoshev 1994., G.K.Selevko 1918., A.Yu.Burtseva 2001., Ch.Yu.Kurochkina 1999., T.S.Sodikov , A.e.Abilkasimova 2000., J.O.Tolipova, A.T.G`afurov 2002; M.N.Azizxojaeva 2003; J.O.Tolipova 2004 (1-qism); U.T.Toipov va boshqa 2005; A.T.G`afurov va boshqa 2005 va boshqalarning ilmiy ishlaridan metodik qo`llanmalaridan olindi. Olingan nazariy ma`lumotlar biologiyani o`qitish amaliyotiga tadbiq etish uchun biologiya fanlaridagi ayrim mavzudagi darslarda foydalanishda va darslarning natijaliligi aniqlandi.
O‘quv faoliyati muammolari psixologiya sohasida A.S .Granitskaya, V. L. Krutetskiy, N.F.Talizina ishlarida, pedagogika va didaktika sohasida YU. K. Babanskiy, V.P.Bespal‘ko, V.V.Guzeev, M.L.Podlasiy, G.K.Selevko, G.I.Shukina ishlarida yoritilgan.

1. . Pedogogik texnologiyalarining qisqacha tadqiqot tarixi

Ta`lim sohasida o`zgarishlar yuz berdi. O`qituvchi faoliyati yangilandi, o`quvchilarda bilimga qiziquvchilik, vatanni sevish insonparvarlik tuyg`ulari shakllana boshladi. Shu asosda vataniga, xalqiga millatiga fidokor, mustaqil fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, ma`suliyat bilan hal qiladigan izlanuvchi, yangilikka intiluvchi shaxslarni tarbiyalaydigan yangi ta`lim texnologiyalari bilan qurollardan kadrlar etishtirila boshladi. Texnologiya tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog`liq holda fanga 1972 yilda kirib keldi
va yunoncha ikki so`zdan texnos (technt)-san`at, xunar va logos (logos)- fan, ta`limot so`zlaridan tashkil topib hunar fani ma`nosini anglatadi. Lekin bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to`liq tasvirlab bera olmasdi.[4]
Texnologik jarayon bu mehnat qurollari bilan mehnat ob`ektlariga bosqichma bosqich ta`sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishining faoliyatidir. Pedagogik texnologiya-bu o`qituvchining o`qitish vositalari yordamida talabalarga, o`quvchilarga muayyan sharoitda ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ulardan oldin belgilangan lichnost` sifatlarini (dargohlarda) intensiv shakllantirish jarayonidir: texnologik yondoshuv ishlab chiqarishdan olingan bo`lib, unda minglab texnologik jarayonlar loyhalashtirilgan uldar ishlab chiqarishda kerakli natijalarga erishishning tarmog`i hisodlanadi. Bu texnologiyalarni qo`llash vaqtida hudud va ularning ijrochisi o`zgarsa ham, kerakli mahsulot chiqaveradi. Ta`lim tarbiya jarayonida ham shunga erishish uchun pedagogik texnologiya ishlab chiqildi.
Jahon pedagogik tafakkurida ta`lim-tarbiyaga bunday yondashuv yangi emas. XVIII –asardayoq «Buyuk didaktikaning muallif i Yan-Amos Kamenskiy ta`lim jarayonini «... Unda har bir usul va narsalar vaqt jihatidan shunday joylashtirilishi kerak ediki», ... butun pedagogik jarayon yaxshi sozlangan soat kabi bexato yurishi kerak», bo`lgan shaklga shaklga solmoqchi bo`lgandi. Buyuk pedagog Kamanskiy etmagan orzularga XXI-asr pedagoglari etib, bu ijtimoiy hodisa pedagogik texnologiya nomini olib, dunyo o`qituvchi va pedagoglariga xizmat qilmoqda.[5]
Bu ish AQSh olimlari R.Slavin, B.Blum, D.Kratvol., N.Granlund, Dj.Kerolla, Dj.Blok, L.Anderson, Izrailli-Sh.Sharon, Rossiyadan V.P.Belpal`go va boshqalar tomonidan amalga oshdi.[6]
Bizning Respublikamizda asosan biologiyani o`qitishda ta`lim texnologiyalaridan foydalanish to`g`risida ishlarni A.T.G`ofurov, J.O.Tolipova, T.Nazarova, D.Matros, V.Zaitsev. G.K.Selevko, e.S.Polat, Kavtaradze, Ch.Yu.Kurochkina M.e.Shurkova, A.B.Abdikasimova, S.S.Fayzullaev, I.T.Azimov, B.Axmadalieva, e.Bel`skaya va boshqalarning mehnatlarida ko`rish
mumkin.[8] Yangi pedagogik texnologiyalar o`z mohiyatiga ko`ra pedagogika fani va amaliyoti yutuqlarining sintezini,
ilgari tajribaning an`anaviy elementlari bilan jamiyat taraqqiyoti, jamiyatni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirish natijalari yig`indisini ifodalaydi. Uning manbalari va tarkibiy elementlari:
Ijtimoiy o`zgarishlar va yangi pedagogik tafakkur; Pedagogika, pisixika, ijtimoiy fanlar;
Ilg`or pedagogik tajriba;
Vatanimizning va xorijiy mamlakatlarning ta`lim-tarbiya sohalaridagi ilgarigi va zamonaviy tajribalari;
Turli xalqlarning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan va ular tomonidan amal qilib kelinayotgan xalq pedagogikasi (Etnopedagogikasi, qaraqalpoq etnopedagogikasi) an`analari.[7]
Demak talabaning virtual muqitga ko‘nikib borishi ta‘minlanishi kerak. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasini joriy etishda asosan elektron darsliklardan foylaniladi. I.G.Zaxarova fikricha Elektron darsliklar maxsus fanning mazmuni va mohiyatiga diqqatni jalb etgan holda ko‘p sondagi ma‘lumotlarni qarab chiqish va ko‘proq amaliy mashg‘ulotlarni bajarishga imkon yaratadi. Murakkab hisoblashlar va almashtirishlardan xalos etadi. O‘rganishning barcha bosqichlarida o‘z-o‘zini tekshirib ko‘rish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Elektron darslik tajribali o‘qituvchi vazifasini, cheklanmagan tushuntirishlarni, sanoqsiz takrorlashlarni, eslatishlarni taqdim etgan holda bajaradi.[9]
Yesipov B.P., Shukina G.I. darslarni asosiy didaktik maqsadlariga koʻra tasniflashni tavsiya etgan. Mazkur tipologiyada darslar quyidagi tiplarga ajratilgan:

1. 
   Bilim, koʻnikma va malakalarni shakllantirish.
   
2. 
   Bilimlarni tizimga solish va umumlashtirish.
   
3. 
   Bilim, koʻnikma va malakalarni mustahkamlash, takrorlash.
   
4. 
   Nazorat va baholash; kombinirlashgan (majmuali) darslar. Mazkur tipologiyaning tahlili darsni tashkil etish bosqichlari e‘tiborga
   

olinmaganligini koʻrsatdi.[10] Har bir darsda muayyan bilim, koʻnikma va malakalar shakllantiriladi va rivojlantiriladi, tizimga solinadi va umumlashtiriladi, shuningdek, oʻquvchilarning oʻzlashtirgan bilim, koʻnikma va malakalari nazorat qilinadi va baholanadi. Shu sababli, ushbu tipologiya kamchiliklardan holi emas. Kuznetsova N.E. darslarni asosiy didaktik vazifalariga binoan tasniflagan:

1. 
   Yangi oʻquv materialini oʻrganish.
   
2. 
   Nazariy bilim, koʻnikma va malakalarni amaliyotga qoʻllash va takomillashtirish; bilimlarni tizimga solish va umumlashtirish.
   
3. 
   Nazorat va baholash.
   
4. 
   Aralash yoki kombinirlashgan (majmuali) tiplarga ajratgan.
   

Bu tipologiya haqida ham yuqoridagi fikrlarni aytish mumkin.[11,12]
Belov G.I., Brunovt Ye.P., Zverev I.D., Myagkova A.N. kabi metodist olimlar darslarni oʻtkazish usuliga koʻra tiplarga ajratgan:

1. 
   Ma‘ruza darslari.
   
2. 
   Ekskursiya darslari.
   
3. 
   Suhbat darslari.
   
4. 
   Kinodars.
   
5. 
   Laboratoriya darslari.
   
6. 
   Mustaqil ishlash darslari.
   

Bu tipologiyadan oʻrin olgan tiplar toʻgʻri belgilangan emas, olimlar tomonidan dars tiplari va turlari aralashtirib yuborilgan.[13]
Ivanov S.V. tomonidan darslar oʻquv jarayonining asosiy bosqichlari asosida tiplarga ajratilgan:

1. 
   Kirish darslari.
   
2. 
   Oʻquv materiali bilan dastlabki tanishish darslari.
   
3. 
   Tushunchalarni shakllantirish darslari.
   
4. 
   Mashq qilish darslari.
   

Ushbu tipologiyada darslarning hamma xususiyatlari hisobga olinmagan, jumladan, ta‘lim mazmunining tarkibiy qismlari boʻlgan koʻnikma va malakalar e‘tibordan chetda qolgan. [14]
Verzilin N.M. darslarni tiplarga ajratishda tushunchalarni asosiy mezon etib belgilagan:

1. 
   Anatomik mazmundagi darslar.
   
2. 
   Morfologik mazmundagi darslar.
   
3. 
   Filogenetik mazmundagi darslar.
   
4. 
   Ekologik mazmundagi darslar va h.q.
   

Qayd etilgan tipologiyani amaliyotga joriy qilish qiyin kechadi, chunki ta‘lim-tarbiya jarayonida tushunchalar bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantiriladi. Tushunchalarning bu tarzda tiplarga ajratilishi maqsadga muvofiq emas.[15]
Korsunskaya V.M., Rikov N.A., Ponomareva I.N., Traytak D.I. kabi metodist-olimlar bobni oʻrganishda darsning oʻrni va ta‘lim jarayonining bosqichlari asosida tiplarga ajratgan. Har bir bob mantiqiy bogʻlangan mazmunni oʻz ichiga olgan boʻlib, mavzular alohida dars shaklida oʻrganiladi. Shu sababli, har bir bobni oʻrganishda oʻqitish maqsadlari va oʻquv materialini yoritish nuqtai nazaridan oʻzaro mantiqiy bogʻlangan darslar tizimidan foydalaniladi. [16]