“Нурота қўриқхонаси қуриқлик моллюскалариннг биологик хилма хиллиги”

Oʻquvchilarda shakllantiriladigan kompetensiyalarni tanlash

Kompetensiyaviy yondoshuvga asoslangan ta‘lim oʻquvchilarda bilim, koʻnikma va malakalarni shakllantirishni emas, balki ularni kompleks ravishda
egallashini taqozo etadi. SHunga koʻra, oʻqitish metodlari ham oʻzgaradi. Kompetensiyaviy yondoshuvda oʻqitish metodlarini tanlash va konstruksiyasini tuzish asoslarini koʻrib chiqaylik. Buning uchun
kompetensiya va kompetentlik tushunchalarini aniqlashtiramiz. Uning strukturasini, funksiyasini belgilab olamiz. Soʻngra tayanch va predmet kompetensiyalarini loyihalash texnologiyasini tuzamiz. Undan oʻqitish metodlarini tanlash tamoillari kelib chiqadi.
Kompetensiya – oʻquvchining ma‘lum sohada samarali faoliyat koʻrsatishi uchun ta‘lim tayorgarligiga oldindan qoʻyilgan ijtimoiy talab.
Kompetentlik koʻr qirrali boʻlib uning bir necha talqinlari mavjud.
Kompetentlik – oʻquvchi tomonidan tegishli kompetensiyalarga ega boʻlishi.
Kompetentlik – oʻquvchida tarkib topgan shaxsiy sifatlar va berigan sohadagi faoliyati boʻyicha toʻplagan minimal tajribasi.
Kompetentlik – oʻquvchining shaxsiy sifatlari toʻplami (bilimlar, koʻnikmalar, layoqatlar) boʻlib, belgilangan ijtimoiy va shaxsiy sohadagi faoliyatida orttirilgan tajribasi bilan belgilanadi.
Kompetensiyalarni, ta‘lim kompetensiyalardan farqlash lozim. Ta‘lim kompetensiyasi oʻquvchini kelajakdagi toʻla qonli hayotidagi faoliyatini modellashtiradi. Masalan, fuqaro ma‘lum bir yoshga yetgunga qadar ba‘zi bir kompetensiyalarni tatbiq eta olmaydi. Lekin, bu degani, ularni oʻquvchida shakllantirmaydi, degani emas. Masalan, oʻquvchi maktabda fuqarolik kompetensiyasini oʻzlashtirsada, uni toʻla qonli ravishda maktabni tugatganidan soʻng ishlatiladi. SHunga koʻra, bunday kompetensiyalar, oʻqish darvida ta‘lim kompetensiyasi sifatida namoyon boʻladi.
Tayanch kompetensiyalarning dunyo boʻyicha yagona roʻyxati yuq. CHunki har bir mamlakatning yoki hududning oʻz an‘analari, mentalitet iva oʻziga xos talablari bor. Kompetensiya – bu jamiyatning oʻz fuqarolariga qoʻygan ijtimoiy buyurtmasi boʻlib, ularning roʻyxati ma‘lum bir mamlakatdagi yoki regiondagi ijtimoiy muhit bilan belgilanadi. Bunday kelishuvga har doim ham erishib boʻlmaydi. Masalan: SHveysariyaning va Amerika Qoʻshma shtatlarining iqtisoiy
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti hamda ta‘lim statistikasi Milliy institutning « tayanch kompetensiyalarni tanlash va aniqlash» nomli loyihasida tayanch kompetensiyalarni qat‘iy ravishda aniqlab olishning imkoniyati boʻlmagan.
Oʻquvchining kompetentligiga doir turli kompetensiyalarning analizi shuni koʻrsatadiki, ular kreativ (ijodiy) yoʻnalishga ega. Kreativ kompetensiyalarga
«tajribadan biror foydali ma‘lumot chiqarib olish», «muammoni yecha olish»,
«oldingi va hozirgi voqealar orasidagi oʻzaro aloqani ochish», «yangi yechimlarni topa olish» kabilar kiradi. SHu bilan birga keltirilgan koʻnikmalar oʻquvchi faoliyati va tajribasi, bilim, koʻnikmalarning butun majmuasini aks etirmaydi.
Kompetentlik – kompetensiyalarni qoʻllay olishda ega boʻlishi kerak boʻlgan minimal tajribasi boʻlishni taqozo etadi. Bu haqda oʻquvchining tayyogarligiga quyiladigan talablarni shakllantirishda, hamda oʻquv jarayoni va darsliklarni loyihalashda esdan chiqarmaslik kerak.
Oʻquitishda ularning roli va oʻrnini analiz qilish asosida ajratib olingan kompetensiyalarning asosiy fuksiyalarini sanab oʻtamiz:

• 
  kundalik hayotda yashash uchun tayyor boʻladigan yosh fuqarolarga qoʻyiladigan ijtimoiy tabning aks etishi;
  
• 
  bilim, koʻnikma va malakalarini hamda faoliyat usullarini kompleks holda maqsadli qoʻllashi uchun atrof muhitdan real obyektlarni koʻrsatishi;
  
• 
  turli oʻquv predmetlari va ta‘lim sohalari mazmunining tarkibiy qismi boʻlishi;
  
• 
  konkret masalalarni yechishda nazariy bilimlarni amaliyotda foydalanish bilan bo-
  

lashi.
Kompetensiyalar qanday ketma-ketlikda boʻlishi kerak?
Ma‘lumki, ba‘zi kompetensiyadar, boshqalarga nisbatan umumiy yoki ahamiyatliroq boʻladi. Shunga koʻra, ularni uchta darajaga boʻlish mumkin:

1. 
   Tayanch kompetensiyalar – ta‘lim mazmunining umumiy (metapredmet) qismiga tegishli;
   
2. 
   Umumpedagogik kompetensiyalari – ma‘lum doiraga kiruvchi oʻquv predmetlari va ta‘lim sohasiga tegishli;
   
3. 
   Predmetga oid kompetensiyalar – oldingi ikkitaga nisbatan xususiy hisoblanib
   

oʻquv predmeti doirasida shakllantiriladi.
Tayanch kompetensiyalar har safar ta‘limning ma‘lum bir bosqichi va belgilangan oʻquv predmeti uchun konkretlashtiriladi. Masalan: oʻqib- oʻrganishga tegishli kompetensiya umumpredmet kompetensiyasida shaxs sifatida rivojlanish (refleksiya)ga qoʻshilsa, predmet kompetensiyasi hisoblangan tarix fani boʻyicha, har qanday tarixiy voqeada turli tomonlarning manfaatlari kurashini ajratib olish qobiliyati yotadi. Kompetensiyalarni an‘anaviy ta‘lim parametrlari bilan taqqoslanishini ta‘minlash uchun «ta‘lim kompetensiyalari» tushunchasini kompetensiyaning struktura komponentlari roʻyxati orqali ochamiz:

• 
  kompetensiyaning nomi:
  
• 
  kompetensiya tipi va uning umumiy ketma-ketligidagi oʻrni (tayanch, umumpredmet, predmet);
  
• 
  kompetensiyalar kiritiladigan, real faoliyat koʻrsatadigan obyektlar doirasi;
  
• 
  kompetensiyaning ijtimoiy-amaliy bo-liqligi va ahamiyati (u jamiyat uchun nima sababdan kerak?);
  
  • 
    kompetensiyaning shaxsga nisbatan ahamiyati (nima sababdan oʻquvchi kompetent boʻlishi kerak?);
    
• 
  real obyektlar doirasiga oidi bilimlari;
  
• 
  berilgan real obyektlar doirasiga oid koʻnikma va malakalar;
  

Mazkur kompetensiya doirasida oʻquvchining faoliyati koʻrsatishi uchun kerak boʻladigan minimal tajribasi (oʻqitish bosqichlari boʻyicha);

• 
  indikatorlar – oʻquvchi kompetentligi (oʻqitish bosqichlari boʻyicha) darajasini aniqlash uchun oʻquv va nazorat-baholash topshiriqlari namunalari, misollari.
  

Keltirilgan toʻplam me‘yoriy hujjatlar, oʻquv va metodik adabiyotlar, shuningdek, oʻquvchilarning umum tayyorgarligini oʻlchash, shu bilan birga ularning kreativ tayyorgarligi darajasini oʻlchaydigan hujjatlarni loyihala shva yoritish uchun xarakterlovchi toʻplamni belgilaydi.
Didaktika va metodikalarda tayanch, umumpedagogik va predmet kompetensiyalari mazmunini aks ettirish uchun ularni maxsus texnologiya asosida konstruksiyani tuzish kerak.
Loyihalashning birinchi bosqichida, tanlab olingan oʻquv predmetiga (matematika, tarix informatika va h.k.) tegishli ta‘lim kompetensiyalari roʻyxati tuziladi. Buning uchun predmetda tayanch kompetensiyalar (kommunikativ, axborot bilan ishlash va h.k.) qidirib topiladi. Oʻquv predmetining tayanch kompetensiyalarni shakllantirishga qoʻshishi mumkin boʻlgan hissasi aniqlanadi.
Soʻngra predmet kompetensiyalarini tuzish uchun, oʻquv predmetining tizimlashtirilgan komponentining minimal roʻyxati tuziladi:

1. 
   Obyektiv borliq obyektlari (taiiy, madaniy, ijtimoiy hodisalar, texnik qurilmalar, manba-asarlar va h.k.). fan yoki faoliyat sohalridan oʻquv predmeti uchun real predmet va hodisalarni ajratib olinadi. Masalan, bular sifatida – ona tilida, tovush, soʻz va h.k. dan tuzilgan o-zaki nutiqni real jarayon deb, asarlardagi matnni moddiy obyektlar deb
   

olish mumkin.

2. 
   Oʻrganilayotgan borliq haqidagi umummadaniy bilimlar:
   

Insoniyat tomonidan tegishli obyektga nisbatan ishlab chiqilgan qoidalar, qonunlar, nazariyalar, tushunchalar, qarama-qarshiliklar, madaniy ahamiyatga ega faktlar, - oyalar,gipotezalar, muammolar, texnologiyalar, alternativ yondoshuvlar va boshqa bilimlar.

3. 
   Umumiy va umumoʻquv koʻnikmalar, malakalar, faoliyat turlari. Oʻquv predmetiga tegishli va umumperedmet ahamiyatiga ega boʻlgan konkret koʻnikmalar, malakalar, faoliyat turlarining guruhlar boʻyicha tizimlashtirilgan roʻyxati keltiriladi. Umumiy predmet yoki predmetlararo kompetensiyalarni ishlab chiqish uchun turli oʻquv predmetlari orasida umumiy boʻlgan bilish faoliyatlari, koʻnikmalari, malakalari va qoʻllanish usullari olinadi.
   

Perdmetlararo kompetensiyalarga misol tariqasida tabiatshunoslikda uchraydigan elementlarni koʻrib chiqamiz:

• 
  tabiatda oʻzini tutish va faoliyat yuritish ( oʻrmonda, suv havzalarida, yilning fasillarida turli tabiiy va iqlimiy sharoitlarda –moʻljal olish, xavfsizlik,
  

qoʻziqorin va mevalar terish, baliq ovlash; qushlar va mahalliy hayvonlarni kuzatish; tungi osmonga qarab moʻljal olish, kompas yordamida ufq tomonlarini aniqlash, vaqtni aniqlash va h.k.).

• 
  qishloqda va shaharda tabiiy bilim, koʻnikma va hayotiy tajribalardan foydalanish, qishloq xoʻjalik ekinlarini yetishtirish.
  
• 
  uy hayvonlariga qarash (mushuk, kuchuk, akvarium baliqlari, toʻtilar, sigir, tovuqlar, quyonlar – shulardan bittasini tanlagan holda).
  
• 
  xonadagi oʻsimliklarga qarash: gullar ekish, ulrni su-orish, tuproq tarkibi, yoru-lik, issiqlik-ixtiyoriy ravishda biror bir oʻsimlikni oʻstirish.
  
• 
  oʻz tanasini parvrish qilish: shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish, kun tartibi, tana haroratini oʻlchash va h.k.
  

Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta‘lim – o‗quvchilarda egallangan bilim, ko‗nikma va malakalarini o‗z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo‗llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yo‗naltirilgan ta‘limdir.
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta‘lim o‗quvchilarda mustaqillik, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‗lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridano‗z faoliyatida oqilona
foydalana olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‗lom raqobat hamda umummadaniy ko‗nikmalarini shakllantiradi.
Inson o‗z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‗z o‗rnini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi, eng muhimi o‗z sohasi, kasbi bo‗yicha raqobatbardosh bo‗lishi uchun zarur bo‗lgan tayanch kompetentsiyalarga ega bo‗lishi lozim.
Tayanch kompetentsiyalarni shakallantirish jarayonida quyidagi elementlarning shakllanishiga e‘tibor qaratish lozim.