Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

13–14-§. Bolalarni savod o‘rganishga tayyorlash

Reja:

1. 
   Bolalarda o‘qish, yozish va mavzuga qiziqish uyg‘otish.
   
2. 
   Bolalarni turli faoliyat yo‘nalishlarida savodga o‘rgatishga tayyorlash.
   
3. 
   Bolalar nutqini o‘stirish va savodga tayyorgarlik.
   

Tayanch tushunchalar: Ekspressiv muloqotchanlik, Impressiv muloqotchanlik, Ijodiy-rivojlantiruvchi muhit, mini muhit, tayyor- garlik davri, savodga o‘rgatish.

1. Bolalarda o‘qish, yozish va mavzuga qiziqish uyg‘otish.

Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intel- lektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. Shu bois Vatani, xalqini sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mus- taqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni yetishtirish davlatning ta’lim so- hasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga mo- lik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim, umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli shaxs si- fatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur. Bola nutqining rivoji ko‘p jihat- dan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. Axloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlashtirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘liqdir. Bu masalalar maktabga- cha ta’limda o‘z yechimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon ga- pira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur.
Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqi- ni o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab berishga o‘rganadi.
Og‘zaki nutqni o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda, asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga, nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bo- lalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ish- latish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaf- fuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor berila- di. Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoya- lar tuzishga o‘rgatiladi. Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari maz- munan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak.
Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga o‘rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri.
Asosiy davr (Savodga tayyorlash).
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentabr, oktabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib bo- riladi:

1. 
   Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish.
   
2. 
   Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
   
3. 
   Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish.
   
4. 
   Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
   

1. 
   gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish;
   
2. 
   ma’lum tovushlarning o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘r- tasida va oxirida);
   

4. 
   so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
   
5. 
   tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish;
   
6. 
   tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish.
   

Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining savodga o‘rgatish bo‘limi 2-bosqichi - asosiy davrida (oktabr-may) quyidagi ishlar olib boriladi:

1. 
   Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish.
   
2. 
   Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi
   

bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish;

3. 
   Bo‘g‘in o‘qish;
   
4. 
   Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni
   

bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish.
Tayyorlov guruhlarida yil davomida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi va ketma-ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kuti- layotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yo- ritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ish- lar va turli interfaol o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o‘yinlar (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi.