Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

Tovush apparati uch bo‘limdan iborat: generator, energetik, rezonator.

Tovushning hosil bo‘lishi:

1. 
   Tovush kuchi bilan bog‘liq (nutq apparati organlari bilan bog‘liq).
   
2. 
   Tovush jarangdorligi (tovush jarangdorligi turli masofalarga yu- borib baland pastligini o‘zgartirish).
   
3. 
   Tovushning egiluvchanligi va harakatchanligi (tovushni o‘zgartira olishi, tovushning baland-pastligi).
   
4. 
   Diapazon-tovushning hajmi (chegarasi eng baland va eng pastki ton bilan belgidir).
   
5. 
   Tembr-tovushning yaqinligi, yumshoqligi, silliqligi, xususiyligi. Tovush apparatining charchashi, tovushda bo‘lgan nuqsonlar va buzilishlar orqali yuzaga keladi. Nutqning tovush madaniyatini tar- biyalashda intonatsion ifodalilik, temp, talaffuz va fikrni bayon qi- lishning ravonligi ustida ishlashga ko‘proq ahamiyat berish darkor, zero, ravon nutqning shakllanishi ushbu ko‘nikmalarga asoslanadi. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ham til borlig‘ini eng oddiy anglashni shakllantirish bilan o‘zaro bog‘liqdir. Maktabga- cha yoshdagi katta bolalar so‘zlar, tovushlar, qofiyalar bilan faol o‘ynaydilar. Ular so‘z jaranglagandagi umumiy va alohida jihatlar- ni payqay oladilar, artikulatsion va akustik jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan tovushlarni (S-Sh, S-Z) farqlay oladilar, maqol, matal va tez
   

aytishlardagi 4–5 ta so‘zda uchragan tovushlarni sezadilar.

2. Tаlаffuzgа o‘rgаtishning аsosiy bosqichlаri.

Talaffuzga o‘rgatish 3-bosqichda amalga oshiriladi:

1. 
   bosqish Ayrim tovushlar talaffuzini shakllantirish – bu qattiq va yumshoq, jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi ustida ishlashni ko‘zda tutadi;
   

B-lab portlovchi jarangli undosh tovush. So‘zning oxirida, boshida va o‘rtasida keladi. B…, …B…, …B, B-V kabi aytiladi, aroba-arava, kabob-kavob.
P-lab portlovchi jarangsiz undosh tovush.
P…, …P…, ….P, B va F undosh tovushlari o‘rnida talaffuz qili- nadi, fabrika-pabrika, kelib-kelip.

2. 
   bosqich: Ayrim so‘zlar talaffuzini shakllantirish – bu leksikani to‘g‘ri talaffuz qilish, urg‘u berish, so‘zda urg‘u bo‘g‘inini ajratish- dan iborat;
   

Leksik jihatdan: «Ko‘klam keldi» biri fasilning nomini, ikkinchisi harakatni anglatadi.
Urg‘u so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi: Tikuvchi, ti-kuv-chi.

3. 
   bosqich: Namunaviy gaplar talaffuzini shakllantirish – bu o‘zgacha gap ohanglari ustida maxsus ishlashni ko‘zda tutadi. Chum- chuq – kichkina qushcha.
   

2.