Nutq texnikasi va notiqlik madaniyati

Pantomimika- bu o'qituvchining gavdasi, qo'l, oyoq harakatini tartibga 
soluvchi uslubdir. O'qituvchilarning ta'lim-tarbiyaviy faoliyatida o'quvchilar bilan 
muloqoti muhim ahamiyat kasb etishi barchaga ma'lum. Biroq o'quvchilar bilan 
muloqotda o'qituvchining pantomimikasi, ya'ni, gavda, qo'l, oyoq harakati to'g'ri 
ifodalanmasa, ta'lim-tarbiyaga asoslangan muloqot natija bermasligi mumkin. 
O'qituvchi o'z gavdasi, qo'li, oyoq harakatlarining holati orqali har qanday 

---

pedagogik 
ma'lumotlarning 
obrazini 
"chiza" 
olsa, 
o'quvchilar 
bundan 
zavqlanadilar, ular ichki his tuyg'ulari, tashqi hissiyotlari bilan qo'shilib butun 
ongini o'quv materiallari mazmunini o'zlashtirishga qaratadilar. Pantomimika 
gavdani rost tutib yura bilish, qo'l va oyoq harakatlarining bir-biriga mosligi, 
rikrlarini aniq va to'liq bayon qilib qo'lini, boshini turli harakatlarda ifodalash 
o'qituvchining o'zbilimiga, kuchiga ishonchini bildiradi. Shuning uchun 
o'qituvchining o'quvchilar oldida o'zini tuta bilish holatini tarbiyalashi lozim, 
{oyoqlari 12-15sm. kenglikda, bir oyoq sal oldinga surilgan holda turish). 
O'qituvchining yurishi, qo'l va oyoq orqali imo-ishoralari ortiqcha harakatlardan 
holi bo'lishi kerak. Masalan: auditoriyada orqaga oldinga tez-tez yurish, qo'llari 
bilan turli imo-ishoralar qilish, boshini har tomonga tashlash va hokazo. Bunday 
holallar dars davomida o'quvchilarning e'tiborini bo'lib, g'ashini keltiradi va 
o'rganilayotgan fanga, o'qituvchiga nisbatan hurmatsizlik kayfiyatini uyg'otadi. 
O'qituvchi mashg'ulot o'tish jarayonida faqat oldinga yurishi tavsiya qilinadi. 
U yondan, bu yonga yurish talabalar fikrini bo'ladi. Old tomonga yurayotganida 
o'qituvchi muhim voqealarni bayon qilishi mumkin, chunki bunda talabalar 
o'qituvchini butut diqqatlari bilan eshitayotgan boiadilar. 
O'qituvchining pantomimik harakatlari tizimida o'z hissiy holatini boshqara 
olishi muhim ahamiyatga ega. O'qituvchi o'quvchilar bilan muloqot jarayonida 
qizg'in kuzatuv ostida bo'ladi. Uning kayfiyatidagi o'zgarishlar pantomimik 
harakatlarida namoyon bo'ladi. Shu tufayli o'quvchilarga ta'lim-tarbiyaviy ta'sir 
ko'rsatish jarayonida (darsda, darsdan tashqari mashg'ulotlar paytida tarbiyaviy 
ishlar jarayonida) o'z hissiyotini boshqara olishi, jiddiy bo'lishi, umidbaxshlik, 
xayrixohlik kayfiyatida bo'la olish qobiliyatlariga ega bo'lishi zarur. Pantomimik 
harakatlar tizimi o'qituvchiga birdaniga paydo bo'ladigan ko'nikma emas. Buning 
uchun o'qituvchi o'z ustida tinimsiz ishlashi, ilk pedagogik faoliyati davrida 
kamchiliklarini tezda topib bartaraf eta olisbi darkor. 
Chunki yillar davomida o'qituvchi o'zining har bir harakatiga moslashib uni 
odat qilib olishi mumkin. Mukammal pantomimik malakalarga ega bo'lgan 
o'qituvchi o'z-o'zini nazorat qila oladi, ko'p yillik faoliyati davomida sog'lom asab 

---

tizimini o'zida tarbiyalab asabiylashishdan, hissiy va aqliy zo'riqishlardan o'zim" 
saqlay oladi. 
O'qitish samaradorligini oshirish va ijobiy tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish uchun 
o'qituvchining 
harakatlarida 
aktyorlik 
va 
rejissorlik 
malakalari 
ham 
mujassamlashgan bo'lishi lozim. Xususan, gumanitar fanlar o'qituvchilari aktyorlik 
qobiliyatiga ega bo'lishlari lozim. Ma'lum mavzular, obrazlar, tarixiy qahramonlar 
haqida so'zlaganda aktyorlik, rejissorlik malakalari zarur. Ular o'qituvchiga 
o'quvchilarning his-tuyg'u-lariga ta'sir ko'rsatishda, mavzu qahxamonlariga 
nisbatan hissiy-qadriyatli 
munosabatda bo'lish tajribasini o'zlashtirisbiga 
yordamlashadi. 
Pedagogik texnik amalakalari o'qituvchining maxsus fanlar bo'yicha 
bilimlarni egallash, pedagogik mahoratini takomillashtirishga intilish, o'z kasbiga 
qiziqish, burch hamda mas'uliyatni his qilish asosida oshiriladi. Ular yoshlarni 
o'qitish, tarbiyalash, tashkil qilish, targ'ibot qilish, mustaqil bilim olishishlariga 
yordam beradi. 
O'qituvchining tashqi ko'rinishida nutq texnikasi, his-tuyg'ularini boshqara 
olish, mimik va pantomimik malakalar bir qolipda mukammal olib borilganda 
ko'zlangan maqsadga albatta erishiladi. Bunda so'z, gap ohangi, qarash, imo-
ishoralar, kutilmagan pedagogik vaziyatlarda uddaburonlik, osoyishtalik bilan 
ziddiyatdan chiqish, voqelikni oldindan ko'ra olish va adolatli tahlil qilishga 
asoslanish maqsadga muvofiqdir. Bu xususiyatlar o'qituvchining shaxsiy, 
individual psixik, fiziologik fazilatlari asosida tarkib topadi. Pantomimik 
harakatlarni boshqarishda ham o'qituvchining individual pedagogik texnikasi, 
yoshi, jinsi, mijozi, fe'1-atvori, sihat-salomatligi va anatomik-fiziologik 
xususiyatlarini muhim ahamiyatga ega. 
O'qituvchi avvalo tarbiyachi sifatida o'zida yuqoridagi malakalarni 
shakllanishi, ularning mazmunini chuqur o'zlashtirib, pedagogik texnikani 
egallashning imkoniyatlaridan foydalanishi kerak. Shunda u o'qituvchini 
pedagogik mahorat sari etaklaydi. Shunday qilib, o'qituvchining tashqi ko'rinishi 
ham 
pedagogik 
texnikaning 
muhim 
xususiyatlaridan 
biri 
bo'lib 

---

tarbiyalanuvchilarga ko'rib, eshitib turgan narsalarini erkin fikriash orqali, o'z 
mulohazalanni mustaqil, cho'chimasdan o'qituvchiga yetkazish imkoniyatini 
beradi. "Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq yoki jahldor 
bo'lishni bilishi lozim, u o'zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati, 
yurish-turishi, kiyinishi bolalarni tarbiyalasin"-deb yozgan edi taniqli pedagog 
A.S.Makarenko.