O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202
Yüklə 7,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Avtomobil transporti asosiy texnika jihozlari Avtomobil transporti texnika jihozlari asosiy elementlariga transportvositalari, avtomobil yo‘llari hamda avtomobil transporti korxonalari kiradi. Transport vositalari avtomobillar, tyagachlar, tirkama va yarim tirkamalardan iborat bo‘lib, uning hissasiga barcha investitsiyaning 60—70 foizi to‘g‘ri keladi. Avtomobil va tyagachlar murakkab, o‘z yurguzuvchi dvigatellariga ega bo‘lib, transport vositalarining faol birligi bo‘lish bilan birga uning texnika rivoji darajasini hamda ekspluatatsion-iqtisodiy tomonlarini tavsiflaydi. Yarim tirkama va tirkamalar o‘z yurguzuvchi dvigatellariga ega bo‘lmay, yuk va passajirlarni tashishga mo‘ljallangan aravalardan iborat bo‘lib, ularni harakat-lantirishda avtomobil va tyagachlardan foydalaniladi. Hozirgi kunda ishlovchi barcha avtomobillar asosiy vazifa-larini quyidagicha tasniflash mumkin (1-rasm) va bu tasnif davlat standarti (dst) talabiga mutlaqo bo‘ysundi-rilgandir. Barcha avtomobillar o‘z massalari yoki ular o‘qlaridan yo‘l qoplamalariga tushuvchi kuch og‘irliklari bo‘yicha uch guruhga bo‘linadilar. Dst talabiga binoan, barcha avtomobillar umumfoydalanish yo‘llarida ishlovchi “a” va “b” guruhlariga va umumfoydalanish yo‘llaridan tashqarida ishlovchi uchinchi guruhga bo‘linadi. “a” guruhli avtomobillarning o‘qlar orasidagi masofasi 2,5 metr va undan ortiq bo‘lganda, har bir o‘qidan yo‘l qoplamasiga tushuvchi kuch xalqaro talablarga ko‘ra 115 (100) kn dan oshmasligi kerak. Demak, bunday avtomobillar i va ii kategoriyali, ya’ni sement-beton va asfalt-beton yo‘llarda ishlashga mo‘ljallangan. 400 “b” guruhli avtomobillarning o‘qlari orasidagi masofa 2,5 metr va undan ortiq bo‘lganda, uning har bir o‘qidan yo‘l qoplamasiga tushuvchi kuch 60 kn dan oshmasligi kerak. Demak, bunday avtomobillar yuqori kategoriyali avtomobil yo‘llari bilan bir qatorda quyi kategoriyali (engillashtirilgan qoplamali) barcha yo‘llarda ham ishlashlari mumkin. Agar yo‘l qoplamasiga yuqoridagi chegaralangan miqdordan ortiq kuch bilan og‘irlik tushsa, u tez ishdan chiqishi mumkin. Uchinchi guruhli yoki umumfoydalanish avtomobil yo‘llaridan tashqarida ishlovchi avtomobillar, asosan ko‘p yuk ko‘taruvchi avtomobillari bo‘lib, ular asosan karerlarda vaqatnovi uchun maxsus qurilgan karer yo‘llaridagina ishlashlari mumkin. Barcha avtomobillar bajaradigan vazifalariga ko‘ra, yuk va passajirlar tashishga mo‘ljallangan transport avtomobillariga va maxsus avtomobillarga bo‘linadilar. Maxsus avtomobillar ish vazifalari bo‘yicha turlicha bo‘lishi mumkin: kommunal va shahar xo‘jalik ishlariga moslangan (suv sepuvchi, qor supuruvchi, axlat tashuvchi va hakozo); o‘t o‘chiruvchi; tez tibbiy yordami va boshqa sanitariya avtomobillari; avtokranlar; ustaxona o‘rnatilgan avtomobillar; har xil qurilish uskunasi yoki jihozlari o‘rnatilgan (beton tayyorlovchi va hakozo) avtomobillar bo‘lishi mumkin. Maxsus avtomobillarga sport avtomobillari ham kiradi va ularning asosiy vazifasi tezlikni oshirish mahoratiga qaratilgan bo‘ladi. Yuk tashuvchi avtomobillar o‘z navbatida tirkamalar ulab ishlatilishi mumkin. Tyagachlar va yuk avtomobillari tirkama hamda yarim tirkamalarga ulansa, avtopoezdlarni tashkil qiladi. Tyagach va yuk avtomobillarini avtopoezd qilib ishlatish transport vositalari ish unumini oshirishning real yo‘llaridan biridir. Yuk tashishga mo‘ljallangan avtomobil va tirkama (yarim tirkamalar), asosan yuk tashiy olish qobiliyati hamda kuzovlari turlariga qarab tasnif qilinadi. Avtomobil va tirkama (yarim tirkama)ning nominal yuk tashiy olish qobiliyati ularni ishlab chiqaruvchizavodkonstruktorlari tomonidan belgilanadi. Bunda asosiy mezon transport vositalarini har xil og‘ir yo‘l sharoitlarida ham maksimal yuklash imkoni bo‘lishi kerak. Avtomobil, tirkama va yarim tirkamalarning nominal yuk ko‘tara olish qobiliyati unga o‘rnatilgan aniq kuzov turiga va ishlatilayotgan avtorezinaga bog‘liqdir. Agar kuzov turi o‘zgarsa, uning nominal yuk ko‘tara olish qobili-yati ham o‘zgarishi mumkin. Masalan, yog‘och kuzovli avtomo-bil temir kuzovli avtosamosval kuzoviga almashtirilsa, avtomobilning yuk ko‘tarish qobiliyati ancha kamayishi mumkin. Chunki temirdan ishlangan kuzov ¸g‘ochdan ishlangan kuzovga nisbatan ancha og‘ir. Bundan tashqari, samosval tamoyilida ishlashi uchun avtomobil shassisiga qo‘shimcha ag‘daruvchi mexanizm o‘rnatilishi lozim. 401 Dst talabiga binoan, yuk ko‘tara olish qobiliyati bo‘yicha avtomobillar quyidagi sinflarga bo‘linadi: – eng kam yuk ko‘taruvchi avtomobillar (0,5 tonna-gacha); – kam yuk ko‘taruvchi avtomobillar (0,5–2,0 tonna-gacha); – o‘rtacha yuk ko‘taruvchi avtomobillar (2,0–5,0 tonna-gacha); – ko‘p yuk ko‘taruvchi avtomobillar (5,0–15,0 tonna-gacha); – eng ko‘p yuk ko‘taruvchi avtomobillar (15,0 tonnadan ortiq). Eng kam yuk ko‘taruvchi avtomobillar, asosan engil avtomobillar shassisiga o‘rnatilgan furgon va pikaplardir. Ular pochta yig‘ish yoki tarqatishda, har xil mayda savdo nuqtalari, bufet va oshxonalar yuklarini tashish va shu kabilarda ishlatiladi. Kam yuk ko‘taruvchi avtomobillar yuk oboroti kichik bo‘lgan mayda partiyali mahsulotlarni tashishga mo‘ljallangan avtomobillardir. Masalan, xo‘jalik va savdo korxonalari mahsulotlari, qishloq xo‘jalik yo‘llarida tashiluvchi kichik partiyali yuklar va shu kabilar. O‘rtacha va ko‘p yuk ko‘taruvchi avtomobillar yirik partiyali ko‘p yuklarni tashishga mo‘ljallanadi. Masalan, sanoat korxonalari xom ashyo va tayyor mahsulotlari, ko‘p partiyali qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish mahsulotlari, yonilg‘i, boshqa xom ashyolar va hakozolar. Eng ko‘p yuk ko‘taruvchi yoki karer avtomobillari, asosan, tog‘ konlarini ochiq usul bilan ishlashda, masalan, toshko‘mir, metall ma’danlari va boshqa sanoat xom ashyolarini ishlab chiqarishda, yirik gidrotexnik inshoot qurilishlarida ishlatiladi. Kuzov turlari bo‘yicha yuk avtomobillari quyidagicha tasniflanadi: universal platformali va bortli (yoki qisqacha nomi bortli) avtomobillar; samosval avtomobil- lar; maxsus va ixtisoslashtirilgan kuzovli (non, un, beton, benzin va hakozo tashuvchi) avtomobillar. Avtomobillar va avtopoezdlarning maksimal gabarit hajmlari dst talabiga binoan, uzunligi 22 (xalqaro tashishlarda 20) metrgacha, eni 2,5 (2,6) metrgacha va balandligi (yuk ortilganda ham) 4,0 metrgacha qilib chegaralangan. Avtomobil yo‘llari inshootlari ayni DSTgabarit talablari bo‘yicha quriladi. Avtobuslar passajirlarni ko‘plab tashishga mo‘ljal-langan avtomobillar bo‘lib, ular yuqorida keltirilgan DST talabiga binoan, kuzovining sig‘imi bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi: – eng kichik avtobuslar (passajirlar sig‘imi 8 ta o‘ringacha yoki gabarit uzunligi 5 metrgacha); – kichik avtobuslar (passajirlar sig‘imi 9–35 o‘rinli yoki gabarit uzunligi 6,0– 7,5 metr); – o‘rta sig‘imli avtobuslar (passajirlar sig‘imi 35–60 o‘rinli yoki gabarit uzunligi 8,0–9,5 metr); – katta sig‘imli avtobuslar (passajirlar sig‘imi 60–100 o‘rinli yoki gabarit uzunligi 10,5–12 metr); 402 – eng katta sig‘imli avtobuslar (passajirlar sig‘imi 100 o‘rindan ortiq yoki gabarit uzunligi 12–16,5 metr); – eng katta sig‘imli va yarim tirkamali (birlashti-rilgan) avtobuslar (passajirlar sig‘imi 160–190 o‘rinli yoki gabarit uzunligi 16,5 metr, undan ortiq). Passajirlar tashishda harakat xavfsizligi juda muhim bo‘lganligi uchun hozirga qadar tirkamali avtobus poezdlari qo‘llanilgan emas va uning uzil-kesil konstruksiyasi ham ishlab chiqilmagan. Maxsus avtobuslarga turistik sayohatlarga va shunga o‘xshash qatnovlarga moslab ishlangan avtobuslar kiradi. Vazifalari va ishlatilish joylariga qarab avtobuslar shahar ichi avtobuslari va shaharlararo avtobuslarga bo‘linadi. Shahar ichi avtobuslari, asosan, vagon tipidagi ko‘p sig‘imli salonga egadirlar. Shahar ichida qatnovchi avtobuslarga qo‘yiladigan asosiy talab ularning turgan joyidan tez qo‘zg‘alishi va zarur darajadagi tezlanishidir. Chunki shahar ichi yo‘na- lishlarida qatnovchi avtobuslar tez-tez to‘xtab ishlaydi. Demak, ularning joylaridan tez qo‘zg‘ala olish va tezlana olish qobiliyatiga ega bo‘lishi juda muhimdir. Shahar ichi avtobuslarining eshiklari, passajirlar o‘tish va turar joylari keng qilib ishlanishi, eshiklar soni ikkitadan kam bo‘lmasligi kerak, chunki uning biri chiqish uchun bo‘lsa, ikkinchisi tushish uchun xizmat qiladi. Shaharlararo yo‘nalishlarda qatnovchi avtobuslar tez yurishga va passajirlarga maksimal qulaylik hamda shinamlik yaratishlarga mo‘ljallangan bo‘lishi zarur. Bunday avtobuslarning maksimal harakat tezliklari 120 km/soat va undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Shaharlararo marshrutlarda qatnovchi avtobuslarning passajirlar saloni bagaj joylaridan ajratilgan bo‘lishi kerak. Ko‘p hollarda bagajlar avtobus saloni tagiga joy-lashtirilib, uning eshiklari tashqarida bo‘ladi. Salondagi o‘rindiqlar yumshoq qilib yasaladiki, ular uxlab ketishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi. Engil avtomobillar quyidagi ko‘rsatkichlari yoki parametrlari bo‘yicha ham tasnif qilinadi: silindrlar ish hajmi yoki litraj bo‘yicha; kuzov turi bo‘yicha. Litraj bo‘yicha engil avtomobillar 4 guruhga bo‘linadi: eng kichik litrajli (0,75 l); kichik litrajli (1,5 l gacha); o‘rta litrajli (3,0 l gacha); katta litrajli (3,0 l dan ortiq). Kuzovlar turi bo‘yicha engil avtomobillar yopiq kuzovli (sedan); ochiq quzovli (faeton), usti ochiladigan kuzovli (kabriolet) avtomobillarga bo‘linadi. Shaxsiy mulk egalari foydalanishiga hisoblangan avtomobillar keyingi yillarda yopiq kuzovli qilib yasalmoqda. Avtomobil transporti moddiy – texnika bazasi tarkibiga avtomobil yo‘llari ham kiradi. Transport vositasidan foydalanish samaradorligi mavjud yo‘llarga va ularning holatiga bevosita bog‘liqdir. Yo‘llarning qoniqarsiz holatda bo‘lishi transport vositasi tezligini va uning ish unumini keskin pasaytiradi hamda yuk va passajirlar tashish tannarxi oshishiga sabab bo‘ladi. 403 Avtomobil yo‘llari yo‘llardan tashqari kompleks injenerlik qurilmalaridan ham iborat bo‘lib, ularning hammasi avtomobillarning yil mobaynida, kechayu–kunduz, iqlim injiqliklariga qaramay, xavf–xatarsiz, zarur tezlik va iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan muntazam harakatlanishga mo‘ljallangan inshootlardir. Avtomobil transporti korxonalari – avtomobil ekspluatatsiyasi korxonalar, yuk avtomobili terminali, vokzal, passajir avtomobil bekati, servis (texnik) xizmat ko‘rsatish bekatlari, garaj, mehmonxonalar, avtomobil va shina ta’miri zavodlari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Shaxsiy transport vositalari egalari, ya’ni mulkdorlar o‘z avtomobillari bilan tadbirkorlik (tashish) ishi bilan shug‘ullansalar, ular xissadorlik tashish saroylariga birlashib ishlashlari tavsiya etiladi. Avtoekspluatatsion saroylar yuk va passajir tashish uchun belgilangan asosiy korxonalardir. Ko‘pchilik avtoekspluatatsion saroylar transport vositasini saqlash, undan foydalanish, servis (texnik) xizmat ko‘rsatish va mayda ta’mirlash ishlari bilan shug‘ullanadi. Transport vositasi maxsus uskunalangan ochiq maydon-larda, shuningdek, usti yopiq maydonlarda saqlanadi. Avtomobillar ochiq maydonda saqlanganda sovuq qish kunlarida dvigatellarni ishlatishni osonlashtiradigan maxsus moslamalar (bug‘, suv, gaz yoki elektr isitgichlar)ni, uskunalar va avtomobil detallari eyilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tegishli moylash materiallarini tanlashga alohida ahamiyat berish zarur. Odatda, barcha avtomobil saroylarida avtomobillarga kundalik va texnik xizmat ko‘rsatiladi. Buning uchun ularda maxsus ustaxonalar va uskunalar bo‘lishi kerak. Avtomobil saroylarining ko‘pchiligi yuk yoki passajir tashish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan. Ba’zi bir, asosan qishloq va uzoq tumanlarda joylashgan avtomobil saroy-lari aralash turda tashkil etilgan bo‘lib, ular tarkibida yuk avtomobillari, avtobuslar va taksilar mavjud, ular yuk va passajirlar tashiydi. Mintaqaviy (viloyat) avtomobillarda tashish uyushma-lariga qarashli avtomobil saroyalarining ko‘pchiligi yirik korxonalardir, ularda 100-120 ta avtomobil bor. Yuk avtomobili terminallari (yuat) avtomobil transporti tizimida shaharlararo va xalqaro yuklarni tashish uchun tashkil qilinadi. Yuat yirik shaharlarda va sanoat markazlarida, shaharlararo muntazam yo‘nalish uzellari, dengiz va daryo pristan va portlari oldida joylashadi. Odatda, yuat binolar va qurilmalar kompleksiga ega bo‘ladi. Yuatning asosiy vazifalari quyidagilardir: yuklar-ni shaharlararo vaxalqaro muntazam ravishda tashishni tashkil qilish, konteynerlarda mayda yuklarni etkazib berish va jo‘natish; transport-ekspeditsion va ombor operatsiyalarini bajarish; o‘z omborlarida yuklash-tushirish ishlarini bajarish; qisqa masofaga tashiladigan yuklarni temir yo‘ldan avtomobil transportiga o‘tkazish; yuk egalaridan yuklarni 404 qabul qilib olish va ularni yirik partiyalarga qayta to‘plash; tovarlarni iste’molchilarga etkazib berish; qisqa vaqt davomida transport vositasini o‘z hovli maydonchalarida yuk bilan birga saqlash; quzov-larni yuvish va tozalash; konteyner va yarim tirkamalarni mayda ta’mir qilish; shaharlararo va mamlakatlararoqatnay- digan haydovchilarning hordiq chiqarishini ta’min-lash; transport vositasining harakat grafigini nazorat qilish; tashilgan yuk uchun yuk jo‘natuvchilar bilan hisob- kitob qilish va hakozo. Yuat tashish uchun yuklarni shartnomalar va buyurtmalar asosida qabul qiladi. Mayda yuklar yig‘ilib, yuat omboriga etkaziladi va yo‘nalish tomoniga ko‘ra guruhlanadi. Yuatning o‘z transport vositasi bo‘lmaydi. Mayda yuklarni yig‘ib keltirish va egalariga topshirish, shuningdek, shaharlararo yuk tashish ishlarini bajarish uchun yuat buyurtmasiga muvofiq avtomobillarda tashish xissadorlik uyushmalari korxonalari transport vositalari beradilar. Yuat ixtiyorida transport vositasi ishini nazorat qilib turish va uning muntazam ishlashini ta’minlash uchun telefon, teletayp yoki radioaloqa vositalari bo‘lishi kerak. Yuat-xo‘jalik hisobidagi xissadorlik tashkiloti bo‘lib, yuk jo‘natuvchilar va yukni tayinlangan joyga etkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlar uchun to‘la hisob-kitob qiladi. Yuat tashkil etish ko‘p yuk ko‘taradigan transport vositalarni qo‘llanish, ishning ilg‘or shakllarini amalga oshirgan holda ulardan unumli foydalanish imkonini beradi. Shaharlararo va xalqaro yo‘nalishlardagi passajir-larga xizmat qilish uchun avtobus vokzallari quriladi. Odatda, avtobus vokzallari kompleks inshootlar bo‘lib, katta shaharlarda quriladi. Uning tarkibiga passajirlar zali va xizmat binolari bilan birga vokzal binosi; passajirlarni avtobusga chiqarish va tushirish perronlari, reysga chiqadigan avtobuslarni tozalash, yuvish va texnik xizmat ko‘rsatish postlari kiradi. Avtobus vokzalining bosh rejasi shahar transporti keladigan va taksilar turishi uchun mo‘ljallangan vokzal oldi maydonini o‘z ichiga oladi. Avtobus vokzalining ichki xududi bilan vokzal oldi maydoni bir-biri bilan shunday bog‘langan bo‘lishi kerakki, passajirlar perronga vokzal binosi orqali ham, binoga kirmasdan ham chiqa olsinlar. Odatda, avtobus vokzali binosida chipta kassalari va boshqa tur transport agentliklari bo‘lgan passajirlar zali, bolalik passajirlar uchun xona, yuk (bagaj) saqlash va jo‘natish kamerasi, qahvaxona, tibbiyot xonasi, pochta va shaharlararo va xalqaro telefon uzeli, xizmat xonalari (dispetcherlik, idora, aloqa uzeli, haydovchilarning hordiq chiqarish xonasi, ventilyasion kamera) joylashadi. Avtobus vokzallari avtomatik signalizatsiya vositalari, avtobuslar harakatini boshqarish uchun radioaloqa hamda televizion qurilmalar bilan jihozlanadi. Avtobuslar-ning kelishi va jo‘nab ketishi haqida passajirlarga radiouzellar yoki signalizatsiya yordamida habar qilinadi. 405 Avtovokzallarga avtobuslarni viloyat avtomobillarda tashish uyushmalari saroylari shartnomaga binoan, hamda belgilangan jadvalga ko‘ra ajratadilar. Shaxsiy avtobus egalari ham shaharlararo va xalqaro passajirlar tashish tadbirkorligi bilan shug‘ullanishni istasalar avtovokzal-lar bilan shartnoma tuzib, belgilangan jadval bilan ishlashlari shart. Passajir avtobus bekatlari (pab) avtomobil yo‘llarida, kichik shahar va aholi yashaydigan joylarda quriladi va avtomobil yo‘llardagi inshootlar kompleksiga kiradi. Passajir avtobus bekatlarining asosiy vazifasi - shaharlararo va xalqaro avtobus aloqasi o‘rnatish, barcha passajirlarga xizmat qilish. Pab passajirlar binosi va passajirlarni avtobusga chiqarish va tushirish uchun usti yopiq perrondan iborat bo‘ladi. Bino passajirlar zali, kassa, bufet, sanitariya xizmati va bug‘ qozoni o‘rnatilgan xonani o‘z ichiga oladi. Turistlar ko‘p qatnaydigan yo‘llarda pab binosiga qo‘shimcha ravishda mehmonxona bilan restoran ham quriladi. Ba’zan avtovokzallar va passajir avtobus bekatlari temir yo‘l vokzali bilan bir joyda quriladi. Bu hol passajirlar uchun bir transport turidan ikkinchisiga o‘tishda qulaylik tug‘diradi, maydon va qurilish harajatlarini tejaydi. Bunday holda kutish zali, kassalar zali, bufet, oshxona, bolalik passajirlar xonasi, bagaj saqlash kamerasi umumiy bo‘lishi mumkin. 2. Avtomobil transporti ishini tashkil qilish va boshqarish Avtomobil transporti ishini tashkil qilish tizimi tashish va boshqa yordamchi ishlarni bajarishda barcha bo‘lim va bo‘linma ishlarini muvofiqlashtirib olib borishdan iboratdir. Tashish ishlari, avvalo, mavjud reja hamda boshqarishni tashkil etish hujjatlari talablari asosida bajarilishi lozim. Boshqarishni tashkil etish hujjatlari avtomobil transporti korxonalari va mijozlar orasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilovchi hujjatlardir. Bunday hujjatlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi “avtomobil transporti” qonuni va uning ilovalari,“yo‘l harakati xavfsizligi”, “avtomobil transporti nizomi”, avtobus va shaharlararo hamda xalqaro yuk va passajirlar harakat jadvali, shaharlararo va xalqaro yuk va passajirlarni tashishni tashkil qilish tartib va qoidalari va boshqalar kiradi. Avtomobil transportidagi boshqarish tizimi boshqa transport turlaridagidan ancha farq qiladi. Yirik avtomobil transporti saroylarini boshqarish uchun O‘zbekiston Respublikasida mintaqaviy (qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va toshkent shahri) avtomobillarda tashish hissadorlik uyushmalari tashkil etilgan. Toshkent shahar, viloyatlar hamda qoraqalpog‘iston respub-likasi avtomobillarda tashishni tashkil etuvchi hissador-lik uyushmalari transport saroylari, ilmiy- tekshirish tashkilotlarini ham boshqarib turadi. U shu turdagi transportni birlashtirish, yuk va passajirlarni tashishni tashkil etish, transport saroylarining 406 vakolatiga binoan yagona texnik siyosat, moddiy-texnika ta’minoti va boshqa ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullanadi. Xalqaro avtomobillarda tashish ishlari bilan shug‘ullanuvchi mustaqil ikki korxona bo‘lib, uning birinchisi “bk intrans” mustaqil xo‘jalik yurituchi shaxsiy mulkchilik sub’ekti bo‘lib, o‘z ishini O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi bilan hamkor-likda ishlaydi, ikkinchisi “o‘rtaosiyo trans” hissadorlik kompaniyasi, ularning ikkovi ham mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bo‘lib, O‘zbekiston tashqi savdo aloqalari hamda O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentliklari bilan hamkorlikda ishlaydi. Respublika miqyosidagi avtota’mir, avtoshinata’mir sanoati korxona-lari “o‘zavtosanoat” ham mustaqil boshqaruv sub’ekti bo‘lib O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi bilan hamkorlikda boshqaruv ishlarini olib boradi. Shaharlararo yuk tashish ishlari bilan “shaharlararoavtotrans (mejavtotrans)” xissadorlik mustaqil boshqaruv sub’ekti O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi bilan hamkorlikda boshqaruv va tashish ishlarini olib boradi. 3. Avtomobil transportining o‘ziga xos texnik-iqtisodiy xususiyatlari Avtomobil transporti bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan transportning boshqa turlaridan ajralib turadi. Avtomobil transporti yuqori darajada manyovrchanligi tufayli kerakli miqdordagi transport vositalarini zarur joylarga tez yig‘a oladi, yuklarni jo‘natuvchilar omboridan yuk qabul qiluvchilar omborigacha bevosita etkazib beradi. Bunda yuklarni bir transport turidan boshqasiga qayta yuklashga ehtiyoj qolmaydi. Avtomobil transportining qisqa masofalarda yuk va passajirlar tashish tezligi temir yo‘l va daryo transportlardagiga nisbatan ancha yuqoridir. Yuk va passajirlar oqimi kam bo‘lgan erlarda avtomobil transporti temir yo‘l transportiga nisbatan investitsiya sarfini kam talab etadi. Chunki avtomobillar har qanday yo‘llarda ham ishlashi mumkin bo‘lib, maxsus izlar yoki yo‘l qurilishini talab qilmaydi. Avtomobil transporti yo‘llarning doimiy bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lmay, ayrim yo‘llar ishdan chiqqan paytda ularga parallel bo‘lgan yo‘llarda ham qatnashi mumkin. Ba’zan avtomobil yo‘llari orqali yuk yoki passajirlar tashish masofalari temir yo‘l va daryo yo‘llariga nisbatan qisqa bo‘lgan hollari ham uchraydi, chunki ular yo‘llardagi to‘siqlarni aylanib o‘tmay, to‘g‘ri yo‘l yo‘nalishlari bilan harakatlanishlari mumkin. Masalan, toshkentdan namangangacha bo‘lgan temir yo‘llarda yuk va passajirlar tashish masofasi angren-xo‘jand tog‘larini aylanib o‘tish hisobiga 450 kilometrni tashkil etsa, avtomobil transporti to‘g‘ri angren tog‘ining qamchi dovonidan o‘tib borish hisobiga tashish masofasi 300 km tashkil etadi yoki qarshi va termiz shaharlari orasidagi avtomobil yo‘llar masofasi temir yo‘llardagiga nisbatan 320 km kam hamda horijiy davlat xududi (turmaniston)ga kirmay o‘tadi va bu hol O‘zbekistonga valyo‘ta harajatini tejash imkonini beradi. Qisqa masofalarda avtomobil transporti bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuk tashish, aralash tashish tizimiga xos bo‘lgan yuklarni yo‘llardagi transport uzellarida qayta 407 ortish-tushirish ishlari bo‘lmasligi va tashish tezligining kattaligi yuk tashish umumiy harjatlarini ancha tejash imkoniyatini beradi. Uzoq masofalarga yuk tashishda tashish tannarxining qimmatligi uning iqtisodiy samaradorligini boshqa transport turlardagiga nisbatan kamaytirib yuboradi. Hozir avtomobil transporti hissasiga O‘zbekiston Respublikasi transportning barcha turlarida tashiladigan yuklar hajmining (tonna hisobida)90% dan ortig‘i to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda avtomobil transportisiz iqtisodiyotning bironta tarmog‘i ham o‘z faoliyatini davom ettira olmaydi. Sanoatda avtomobil transporti har yili deyarli 600 mln. Tonna yuk tashiydi. Sanoat korxonalariga xom ashyo avtomobillarda tashiladi va u erdan tayyor mahsulot yana avtomobillarda olib chiqiladi. Karerlarda 135, 170 tyuk ko‘taradigan samosval-avtomobillarning qo‘llanilishi tog‘ - konishlama sanoatining shaxtali usuliga nisbatan ruda qazilmalarni ochiq usulda qazib chiqarishni keng rivojlantirishga yo‘l ochib beradi. Har yili bunday ishlarda samosval-avtomobillar yordami bilan 500 mln. Tonnadan ortiq ruda, slanets, ko‘mir va karerlar ust qobig‘i jinslari tashiladi. Hozirgi zamon industrial qurilishida avtomobil transportining ahamiyati yanada o‘sdi. Sanoat va uy-joy qurilishlarida ishlatiluvchi yirik temir-beton buyumlar, bloklar, panellar, ferma boshqa qurilish inshootlari elementlari faqat avtomobilda tashiladi. Avtomobil transportisiz mamlakatimizda qurilish-montaj ishlarini avj oldirib bo‘lmaydi. Ulkan gidrotexnika inshootlarini qurishda avtomobil transporti juda katta ishlarni bajaradi. Avtomobil transportisiz ko‘plab mahsulot etishtiruvchi hozirgi zamon qishloq xo‘jaligini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Qishloq xo‘jaligida avtomobil ichki hamda tashqi yuk tashish ishlarida keng qo‘llanilmoqda. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini (g‘alla, paxta, qand lavlagi va hakozolarni) yig‘im-terim paytida tashishda avtomobil transporti hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hosilni buzilishdan saqlash uchun uni qisqa muddat (10-20 kun)da yig‘ib-terib va tashib olish kerak. Qishloq xo‘jaligida avtomobil transporti yordamida yuk tashishning umumiy xajmi yiliga 100 mln. Tonnani tashkil etadi va bu raqam yanada o‘sib bormoqda. Barcha savdo, shu jumladan, xususiy mulk egalariga tegishli tarmoqlarida yuk tashishning katta partiyali mollarni omborlardan va har bir savdo joyiga etkazib berishgacha bo‘lgan hamma turlarini, asosan, avtomobil transporti vositasida amalga oshirish mumkin. Murakkab kommunal xo‘jalik inshootlariga ega bo‘lgan zamonaviy shaharlarda transport xizmatini avtomobil transporti to‘la egallamoqda. Avtomobil transportining boshqa transport turlariga nisbatan afzalliklaridan yana biri shundaki, u yuklarni har qanday joyga, yuk jo‘natuvchi va yuk qabul qiluvchi eng kichik joylargacha etkazib beradi. Mana shunday afzallik-larga ko‘ra, avtomobil transporti mahalliy aloqalardagi katta ahamiyatidan tashqari, magistral 408 temir yo‘l, suv va havo transporti uchun ham zarur qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Keyingi yillarda ko‘plab yuklar 200-300 km gacha masofalarda temir yo‘l transportidan avtomobil transportiga o‘tkavzilmoqda. Bu narsa temir yo‘l transporti ishini ancha engillashtiradi, yuklarni bir transportdan ikkinchisiga qayta tushirib-ortishni kamay-tiradi va ularni iste’molchilarga etkazish tezligini oshiradi. Avtomobil transporti temir yo‘lga qaraganda qisqa va uzoq masofalarda ham yuk tashish tezligini ancha oshiradi. Avtomobil transportida uzoq masofalarga yuk olib borishni tezlatish shahar va xalqaro avtomobillarda shaharlararo yuk tashish ishini rivojlantiradi. O‘zbekiston xududida buyuk ipak yo‘lining tiklanishi avtomobil transportida shahar va xalqaro yuk tashishni keng qo‘llanish uchun yaxshi shart- sharoitlar yaratiladi. Bularga ko‘p yuk ko‘taruvchi avtomobil va avtopoezdlarning ko‘plab ishlatilishi, yo‘l qurilishining takomillashishi va amalga oshirilgan boshqa bir qator tadbirlar yordam bermoqda. Bunga birinchi navbatda mintaqaviy avtomobil-larda tashish uyushmalariga tegishli avtomobil transpor-tini ko‘paytirish, shahar va xalqaro yuk tashish uchun ixtisoslashtirilgan avtomobil saroylarini va yuk tashish ishini uyushtiruvchi avtomobil terminallarini tashkil qilish va boshqalar kiradi. Avtomobillarda shaharlararo yuk tashishni tashkil etishdagi muhim tadbirlardan biri transport vositasidan foydalanishda “yuk tashish elkasi”usulini joriy etish-dir. Bunday usulda yuk tashishda yuk jo‘natuvchi va yuk qabul qiluvchi shaharlar orasidagi harakat yo‘nalishi bir necha “yuk tashish elkalariga” (uchaskalarga) bo‘linadi. Har bir uchastkaning oraliq masofasi haydovchining ish kuni (smenasi) davomida borib qaytishini hisobga olingan holda belgilanadi. Yuklar bu usulda tashilayotganda yarim tirkamali avtopoezdlardan foydalaniladi. Yuk jo‘natilgan shahardan yuk oluvchi shahargacha etkazib berishda turli uchastkalarda boshqa tyagachlar va haydovchilar ishlaydi. Avtomobil poezdining yarim tirkamalari har uchastkaning oxirida (odatda, yuk terminalida) almashtiriladi. Bunday yuk tashishda qatnashayotgan haydovchilar soni uchastkalar soniga teng bo‘lishi kerak. Yuk tashishni “yuk tashish elkasi” usulida tashkil qilish tashish tezligini yagona avtomobilda tashish tizimi-ga nisbatan ancha oshiradi va haydovchilar mehnatini me’-yorida tashkil qilishga imkon beradi. Bunday yuk tashish tizimi, ayniqsa,qimmatbaho, zudlik bilan tashiladigan, tez buziladigan va tushirib-ortishga noqulay yuklar uchun foydalidir. Avtomobil transportining yana bir afzalligi shundaki, uni qisqa vaqt ichida ishga tushirish va avtomo-billarda temir yo‘l bo‘lmagan erlarda yuk va passajirlar tashish mumkin. Avtomobil transportining bu afzalligi qo‘riq va bo‘z erlarni o‘zlashtirishda juda katta ahamiyatga ega. Qo‘riq va bo‘z erlarni o‘zlashtirish katta miqdorlarda yuk tashishni talab qiladi. Masalan, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda mirzacho‘l va qarshi cho‘llarida, surxon-sherobod vodiysi, qoraqalpog‘is-tonda va boshqa mintaqalarda 1 mln. 409 Gektarga yaqin yangi erlar o‘zlashtirildi. Mana shu o‘zlashtirilgan erlarda tashilgan yuklarning umumiy hajmi va yuk oborotining 90 foizdan ortig‘i avtomobil transporti zimmasiga tushdi. Avtomobil transportida juda katta miqdorlarda passajirlar ham tashiladi. Masalan, shahar ichi passajir-lar tashishda avtomobil transportining ulushi 60 foizdan ko‘p. Shaharlararo uzoq masofalarda hamda shahar atrofi erlarida passajirlar tashishda ham avtomobil transporti-ning ahamiyati ortib bormoqda. Lekin avtomobil transporti yuqorida ko‘rsatilgan afzalliklarga qaramay, temir yo‘l va daryo transportiga qaraganda ancha past texnik-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarga ega. Muhim kamchiliklardan biri - avtomobil transporti ishchilari mehnat unumdorligining pastligidir. Bu hol avtomobil transportidagi transport vositasi birligining temir yo‘l va daryo transportidagiga nisbatan kam yuk ko‘tara olishi yoki passajirlar sig‘imi kichikligi bilan izohlanadi. Shuning uchun yuk tashish tannarxining kattagina qismini haydovchilar va ta’mirlovchi ishchilar ish haqi tashkil qiladi. Transport vositasi birligiga to‘g‘ri keladigan dvigatellar quvvatining nisbiy kattaligi yonilg‘i sarfini oshiradi. Transport vositasidan foydalanish ko‘rsatkichlari-ning pastligi va yo‘l sharoitlarining og‘irligi ham avtomobil transportida mehnat unumdorligining past bo‘lishiga olib keladi. Avtomobil transportining yana bir muhim kamchiligi tashish tannarxining kattaligidir. Avtomobil transporti tashish tannarxining kattaligi, uning qimmatbaho yonilg‘i-da ishlashi, bajarilgan ish birligiga nisbatan yonilg‘i sarfi ko‘pligi, transport vositasi birligi yuk ko‘tara olish yoki passajirlar sig‘dira olish qobiliyatining kichik- ligi sababli bajarilgan ishga nisbatan to‘lanadigan ish haqi kattaligidir. Bundan tashqari avtomobil transporti-da transport vositalarining yuk eltib berilgach, qaytishda yuksiz yurishlari ham tashish tannarxini oshirishga olib keladi. Yuqorida aytilganlarga ko‘ra, avtomobil transportini qisqa masofalarda, ayniqsa, ichki tashishlarda ishlatish maqsadga muvofiqdir. Yüklə 7,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|