O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

Minimal yuksiz yurish masofasigaqarab ratsional harakatyo‘nalishini 
aniqlash
masofadan foydalanish koeffitsienti qiymati 0,5 dan katta bo‘lgan yo‘nalishlarni 
ratsional yo‘nalishlar 
deb aytiladi
.
Ratsional yuk tashish yo‘nalishlarga chiziqli dasturlashning transport aloqalari 
va birlashtirilgan matritsa uslubidan foydalanib ishlab chiqiladi. 
Birlashtirilgan matritsa uslubi asosiga yuk tashish rejasi olinadi va minimum 
yuksiz yurish masofasiga qarab yuk tashish rejasi o‘zgartirilmasdan masala yechiladi. 
Yuk tashish rejasi yuk jo‘natuvchilar va qabul qiluvchilar oralig‘idagi masofasiga 
qarab yuk tashish rejasi o‘zgartirilmasdan masala yechiladi 
Yuk tashish rejasi yuk jo‘natuvchilar va qabul qiluvchilar oralig‘idagi masofaga 
qarab matritsa tuziladi. So‘ngra optimal yuk tashish rejasi ishlab chiqilib, dastlabki 
yuk tashish rejasi bilan birlashtirilgan matritsa tuziladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 
usuldan foydalanib, optimal yuk tashish rejasini aniqlaymiz. 
Masalan, yechish uchun 2-matritsani 1 -matritsa ustiga qo‘yib, birlashtirilgan 
matritsa hosil qilamiz. Bunda dastlabki yuk tashish rejasidagi yukli kataklarni 
aylanaga olamiz. Agarda birlashtirilgan matritsaning bitta katagida aylanali va 
aylanasiz sonlar joylashsa, u holda oddiy mayatnik yo‘nalishi hosil bo‘ladi. 
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1.
Iqtisodiy matematik usullarni va ehmni qo‘llashda qanday masalalar hal 
qilinadi? 
2.
Chiziqli dasturlash usuli yordamida qaysi masalalar hal qilanadi? 
3.
Qanday yo‘nalishlar ratsional yo‘nalish deyiladi? 

---

573
28-mavzu:Markazlashtirilgan yuk tashishningtashkiliy shakllari
Reja 
1.
Tarasiz tashishlar 
2.
Yuklarni konteyner va tagliklarda tashish 
3.
Konteynerlarda tashishni tashkil etish.
 
Amalda markazlash tirilgan yuk tashish tizimining quyidagi: yuk jo‘natuvchilar 
orqali, tarm oqlar bo‘yicha, transport tash kilotlari orqali, hududiy va shaharlararo 
tashkiliy shakllari mavjud. Jo‘natuvchilar tomonidan yuk tash ishni markazlash 
tirishda yuk tash ish ga talabnoma berish hamda tashish va ortish ishlari 
jo‘natuvchilarning o‘z kuchi va vositalari orqali bajariladi. Yukni qabul qilish, 
tushirib olish qabul qiluvchilar zimmasida bo‘ladi.
Transport bajargan ish i ga yuk jo‘natuvchi, ya’ni talabnom a beruvchi haq 
to‘laydi. Baj arilgan tash ish ish lari va yu kni ortish ishlariga yuk egasi, tovarning 
narxiga qo‘shimcha haq to‘lash yo‘li bilan hisoblashadi. Yukni kuzatib borish haqi 
shartnomada belgilanganga qarab hisob-kitob qilinadi. 
Bunda avtotransport saroyining vazifasi talabnomaga binoan transport 
vositalarini ajratish dangina iborat bo‘lib, tashishning qanday bajarilayotganiga ta’sir 
etolmaydi.
Bunday shaklda yuk tash ishning iqtisodiy samarasi asosan jo‘natuvchi ombori 
oldida yuk ortishni kutib turish ni bartaraf etish va ortish operatsiyasini 
mexanizatsiyalash hisobiga bo‘ladi. Bu esa transport vositalarining ish unumini 
oshirish bilan birga, ularga bo‘lgan talabni kamaytiradi.
Jo‘natuvchilar 
tomonidan 
yuk 
tashishni 
markazlashtirishning 
jiddiy 
kamchiliklari ham bor: yuk tashishni marshrutlash va ularni tashkil etish 
jo‘natuvchilar zimmasidadir. Jo‘natuvchilar esa faqatgina o‘z yukini vaqtida yetkazib 
berishga qiziqadi, transport vositasini orqa tomonga yurishida undan foydalanish 
bilan qiziqmagani sababli, yo‘l qatnovidan foydalanish koeffitsienti 0,5 dan 
oshmaydi. Agar nolinchi (bo‘sh) qatnovlar hisobga olinsa, undan ham kamroq 
bo‘ladi. Bunday markazlashtirilgan usulda yuk tashishni tashkil etish aholi hududida 
birgina jo‘natuvchi bo‘lgandagina hamda yo‘l qatnovidan foydalanish koeffitsienti 
chegaralangan, yuk tash uvchi maxsuslash tirilgan avtomobillardan foydalanishda 
tavsiya etiladi. 
Markazlashtirishni tarmoqdar bo‘yicha tashkil etish shakli mahsulotlarni 
sotuvchi idoralar bo‘lishini nazarda tutib, bunda mazkur idoralar bir xil mahsulotlar 
ishlab chiqaruvchi korxonalarning tayyor mahsulotlarini sotish va ularni 
markazlashtirilgan usulda barcha iste’molchilarga yetkazib berish ishlarini bajaradi. 
Bunda mahsulotlarni sotishni tashkil etuvchi idoralar, masalan, kurilish 
materiallari ishlab chiqaruvchi sanoatda bir guruh gisht zavodlar, temir-beton 

---

574
konstruktsiyalari ishlab chiqaruvchi zavodlar va h.k., neft mahsulotlari, un 
tayyorlovchi katga tegirmonlar mahsulotini sotish va markazlashtirilgan usulda ularni 
barcha iste’molchilarga yetkazib berish bilan shug‘ullanadi.
Yuklarni tashish bilan boglik barcha xarajatlarni yuk qabul etuvchi (ega)lar 
yetkazib berilgan mahsulot qiymati bilan birga ularni sotuvchi idoraga to‘laydi. 
Bunday idoralar esa transport saroylari bajarishi bilan bog‘liq xarajatlarni to‘la-
to‘kisto‘laydi. 
Transport tashkilotlari orqali yuklarni markazlashtirib tashish shakli 
avtotransport saroylarida yuklarni markazlashtirib tashish (marketing) xizmatini joriy 
etishni nazarda to‘tadi. Bunday xizmat barcha yuk jo‘natuvchilar bilan ular yuklarini 
markazlashtirilgan usulda tashib berish haqida shartnoma tuzib, barcha iste’molchilar 
bilan yuklarni yetkazib berish chizmasini birgalikda tuzadi.
Ayrim hollarda shartnoma yuk iste’molchilari bilan tuzilib, ular vakolatnomasi 
(ishonch qog‘ozi) asosida yuklarni jo‘natuvchilardan qabul etib olib, iste’molchilarga 
o‘z vaqtida yetkazib beradi.
Markazlashtirilgan yuk tashish xizmati reja-naryadtuzib, tashish uchun zarur 
transport vositalarini ajratadi. Markazlashtirilgan yuk tashish tizimining transport 
shakli anchagina murakkab, ammo ko‘p afzalliklarga ega: yuk qabul etuvchilar 
tashish vazifasidan ozod etiladi; yuk jo‘natuvchilar tashish-transport ishlarini tashkil 
etishdan ozod qilinadi, ya’ni ular o‘z yuklarini yuqorida bayon etilgan xizmatga 
topshiradi. Bundan tashqari, transport vositalarining ortish-tushirish operatsiyalarida 
unumsiz yurishi yo‘qotiladi va shuning hisobiga ularning ish unumi oshadi; transport 
vositalarini oldindan belgilangan marshrutlarda chizma yoki aniqjadval asosida 
ishlatish va boshkd imkonlar yaratiladi. 
Yuk tashishni markazlashtirilgan usulda tash ishni tashkil etishning hududiy 
shakli shundan iboratki, yirik shahar yoki iqtisodiy tumanlar hududida yuk tashishni 
markazlash tirish ning yagona markazi, ya’ni markaziy dispetcherlik xizmati (m dx) 
(m arkaziy ekspluatatsiya xizmati) tash kil etilib, mazkur hududdagi barcha atslarga 
yuk tashishda ko‘maklashadi. Mdx barcha yuk egalari (ko‘pincha yuk jo‘natuvchilar) 
bilan yuk tashib berish shartnomasi tuzib, ularni bajarish uchun tezkor yuk tash ish 
rej asini ishlab chiqadi, transport vositalarini oqilona ishlatish marshrutlari va harakat 
chizmasini belgilaydi, transport vositalari turi va ular mikdorini anikdaydi.
Hududdagi har qaysi ats mijozlar bilan bevosita bog‘lan maydi, ularning asosiy 
vazifasi mdx ixtiyoriga ertasi kuni ishga chiqariluvchi transport vositalari turi, 
markasi va sonibo‘yicha axborot berish dan iborat bo‘ladi.
Belgilangan ish marsh rutlariga binoan mdx tom onidan har bir avtomobil uchun 
yo‘l varaqasi yozilib, unda transport vositasi turi, markasi va haydovchiga kunlik 
topshiriq belgilab beriladi. Ayni ish varaqasiga binoan avtomobillar ishga chiqariladi. 
Tash ish ishi tamomlangandan so‘ng avtomobillar atsga qaytganida haydovchilardan 
dispetcher to‘ldirgan yo‘l varaqasi va undagi ma’lumotlarni tasdiqlovchi tovar-

---

575
transport hujjati qabul etib olinib, undagi yozuvlarning to‘g‘riligi tekshiriladi va ular 
mdx ishloviga beriladi.
Yo‘l varaqasi va tovar-transport hujjatlari ishlovi natijalari avtotransport 
saroyiga yuboriladi. 
Yuktash ish bilan bog‘liq hisob-kitoblarni mdx bajaradi. Bunda mdx, yuk 
jo‘natuvchilar oldida ats larning yagona vakili, atslar uchun esa yagona yuk tashish 
tash kilotchisi vazifasini bajaradi. Ats lar mustaqil balans hujjatiga ega bo‘lib, 
xo‘jalik hisobida ishlaydi.