O n q I z I l qaydas I

Desk (mərkəzi redaksiya) şeflərin oturduğu yerdir. 
Redaksiyanın qəlbi olan bu mərkəzə hər yerdən informasiya axını 
gəlir. Qəbul və buraxılış redaktorları burada gələn məlumatların 
işlənməsinə  və auditoriyaya təqdim olunmasına nəzarət edirlər. 
Qəzetlərdə  qəbul redaktorunu xəbərlər  şöbəsinin redaktoru və ya 
məsul katib adlandırırlar. 
 
Səhər redaktoru - səhər qəzetində iş başlayarkən tapşırıqları 
planlaşdıran və bölüşdürən  şəxsdir.  Axşam (gecə) redaktoru – 
həmin buraxılış redaktorudur ki, axşam və gecə səhər çıxan qəzetdə 
hansı materialın veriləcəyini həll etməlidir. Məsuliyyətin bu cür 
bölünməsi heç də münaqişəsiz ötüşmür. Real həyatda bütün xəbər 
redaksiyaları gərgin münasibətlər üzündən, hətta qəbul və buraxılış 
redaktorları arasında rəhbərlik uğrunda gedən açıq mübarizə 
üzündən çıxılmaz vəziyyətlərə düşür. Reportyorlar, fotoqraflar, 
operatorlar eyni zamanda iki ağaya qulluq etməlidirlər, rəhbərlik 
isə daim bu iki qüvvə arasında balans yaratmağa cəhd etməlidir. 
 
Qəbul redaktoru buraxılış redaktoruna maraqsız mövzuda 
tapşırıqlar verəndə, bu, redaksiya əməkdaşları üçün xoşagəlməz 
nəticələr doğurur. Ötkəm xasiyyətli buraxılış redaktoru başqa 
süjetlər üzərində  iş aparan reportyorlara təcili qaydada tapşırıqlar 
verəndə də əsəbilik əmələ gəlir. Digər tərəfdən, xəbərlərlə işləmək 
əsəbilik, tələskənlik və gözlənilməz hadisələr doğurur, buna görə 
də planların pozulması ilə barışmağa məcbursan. Amma unutmaq 
lazım deyil ki, xəbərlə  iş bütün sutka ərzində olur. Əməkdaşların 
müxtəlif kateqoriyaları növbə ilə çalışırlar. İşin belə qurulması hər 

 
 
57 
kəsdən təkcə çeviklik yox, həm də qoyulmuş qaydalara hörmət 
tələb edir. 
 Bu 
qüvvələr arasındakı münaqişələr həlledilməzdir, lakin 
hamı özünü kollektivin bir parçası hesab edərsə, redaksiya isə 
qarşısına ümumi vəzifələr qoyarsa və onun dəqiq siyasəti varsa, 
bunları  tənzimləmək mümkündür. Optimal nəticələrə o vaxt nail 
olmaq mümkündür ki, qəbul və buraxılış redaktorları bir-birinə 
mane olmasın,  əksinə, eyni məqsədə çatmaq üçün çalışsınlar. 
Reportyorun bu intəhasız estafetdə başladığı  işi başqasına vermək 
həvəsi olmalıdır. Yalquzaq kimi tək qalmaq uğursuzluğa 
məhkumdur. 
 
 
QƏBUL  VƏ  BURAXILIŞ   REPORTYORLARI 
 
 
Rəhbər vəzifədə çalışmaq təcrübəsi olan ciddi jurnalist bir 
dəfə istehza ilə dedi ki, iki növ reportyor var: qəbul reportyoru və 
buraxılış reportyoru. Bunlardan hansı yaxşıdır? 
 «Qəbul» reportyoru hadisəni nəzarətdə saxlayanda 
əvəzsizdir, onun gözəl əlaqələri və mənbələri, gözəl təşkil edilmiş 
arxivi var. Onun sayıq gözündən bircə  xəbər də yayına bilməz. 
Bəla ancaq ondadır ki, o, nadir hallarda auditoriyaya bir şey təqdim 
edir. Bilikləri həmişə özündə qalır və  məsələ bundadır ki, onun 
bütün vaxtı  məlumatları axtarıb tapmağa gedir, yaradıcılıq üçün 
bircə dəqiqəsi də qalmır. Ona məlum olanı başqaları nadir hallarda 
bilirlər. 
 «Buraxılış» redaktoru da yorulmaq bilmədən çalışır, ancaq 
bir şərtlə, o, daim yaradır. Radionun bütün xəbərlər buraxılışlarında 
onun səsi eşidilir, televizor ekranlarında onu həmişə görürlər, bir-
birinin ardınca kitablar, felyetonlar, şərhlər yazır. Camaatın ondan 
xoşu gəlir. Bir sual meydana çıxır: əgər o, birbaşa efirdən çıxmırsa, 
öz çıxışları üçün informasiyanı toplamağa nə vaxt macal tapır? 
 «Qəbul» və «buraxılış» reportyorları arasında ortaq məxrəcə 
gəlmək üçün hər bir jurnalist səy göstərməlidir. 
 
 
 
           MƏSUL NAŞİRİN ROLU 

 
 
58 
 
 
İsveç konstitusiyası  mətbuatda çap olunan və ya efirə 
verilən materiallar üçün kimin cavabdeh olmasını  dəqiq müəyyən 
edir. Bu səlahiyyət mətbuatda məsul naşirə, radio və televiziyada 
məsul buraxıcıya həvalə olununr. İsveçdə bu, demək olar ki, 
yeganə vəzifəli şəxsdir. 
 
 
         Mətbu orqanın nəşrini izləmək və onun məzmunu  
barədə qərar qəbul etmək səlahiyyəti məsul naşirin  
vəzifəsinə daxildir. Beləliklə, naşirin iradəsi olmadan heç  
bir material çap üçün qəbul edilə bilməz. Onun  
səlahiyyətini məhdudlaşdırmaqdan ötrü göstərilən heç  
bir cəhdin qanuni əsası yoxdur. 
                             Mətbuat azadlığı haqqında qanun, 
                                                        fəsil 5, paraqraf 3. 
 
 
Mətbuat azadlığı haqqında qanun mətbu nəşrlərdə  tətbiq 
olunur, lakin televiziya və radio proqramlarına aid olan belə bir 
müddəa söz azadlığı haqqında qanunda təsbit olunmuşdur. Hər iki 
qanun bir-birilə həmahəngdir və kütləvi informasiya vasitəlrinin işi 
ilə bağlı müddəaları əks etdirir. İsveçdə ildə dörd dəfə və ya daha 
tez-tez çıxan dövri nəşrlər, televiziya və ya radio proqramları dərc 
olunan materiallar və verilən süjetlər üçün şəxsən cavabdeh olan 
məsul naşiri/məsul buraxıcını  təyin etməlidir. Heç bir material 
məsul naşirin qərarı olmadan çap edilə bilməz, heç bir süjet məsul 
buraxıcının icazəsi olmadan xəbərlər proqramından çıxarıla bilməz. 
Hər hansı bir qanun pozuntusuna görə ancaq o, məsuliyyətə  cəlb 
edilə bilər. 
 
Məsul naşir vəzifəsini təsis etməklə  İsveç qanunvericiləri 
nəsə kollektiv günahkar yaratmışlar və o çox zaman başqalarının – 
reportyorların, redaksiya əməkdaşlarının, informatorların təqsiri 
üçün cavab verməlidir. Bu, mətbuat azadlığı  və söz azadlığı üçün 
təminat verir. Heç bir dövlət idarəsi, təşkilat və ya vəzifəli  şəxs 
nəyin çap olunub-olunmaması barədə qərar verə bilməz. 
 

 
 
59 
       Radioproqramda istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulan  
süjetin və ya lent yazısının məzmunu onlar səsləndirilənə  
qədər hakimiyyət orqanı və ya ictimai təşkilat tərəfindən  
yoxlanıla bilməz. Hakimiyyət orqanlarına və ictimai  
orqanlara bu qanuna əsaslanmadan süjetlərin, yaxud  
lent yazılıarnın, bunların məzmunlarının məlumatlara  
və gümanlara görə açıqlanmasını   qadağan etməyə və  
buna mane olmağa icazə verilmir. 
                                          Söz azadlığı haqqında qanun, 
                                                             fəsil 1, paraqraf 3. 
 
 
 
Bu o deməkdir ki, İsveçdə  və digər demokratik ölkələrdə 
mətbuatın rəsmi senzurası  və digər məhdudiyyətləri qadağan 
olunmuşdur. Məsul naşir təsisatı hər bir reportyoru söylədiyinə və 
yazdığına görə onu cəzadan və  təhdiddən müdafiə etmək üçün 
şərait yaradır. Buraxılmış bütün səhvlərə  və qeyri-dəqiqliyə görə 
məsul naşir cavabdehdir. 
 Radiodakı təcrübəyə görə, məsul buraxıcı bir qayda olaraq 
redaksiyanın rəhbəri olur. Onun rolu və vəzifəsi məsul naşirin işinə 
uyğun gəlir, bəlkə də bir qədər mürəkkəbdir. Böyük redaksiyalarda 
xəbərlərin hazırlanması  və efirə verilməsi bütün sutka ərzində, o 
cümlədən axşamlar  şef olmayanda da davam edir. Bu, 
reportyorlardan və buraxıcı redaktorlardan xüsusi məsuliyyət tələb 
edir. Bəzi qərarlar əməkdaşlar tərəfindən müstəqil qəbul edilə bilər. 
Lakin mürəkkəb vəziyyətlərdə, xüsusən etika məsələlərində qərarı 
məsul buraxılış redaktoru qəbul edir. 
 
 Oxu 
üçün 
ədəbiyyat
: 
 
 
Ulman Cohn and Jolbert Can: The Reporters Handbook. St. Martins 
Press, 1991. 
 
 

 
 
60 
KONKRET MƏSƏLƏDƏN 
BƏHS   ETMƏLİ! 
 
 
 
 
 
Accuracy, Brevity and Clarity – Amerikanın ABC televiziya 
şirkətinin xəbərlərlə işləmək kredosu bu cür müəyyənləşdirilmişdir. 
Bu üç söz – dəqiq, qısa, aydın – jurnalistika elminin əsaslarının 
əsasıdır. 
 
Xəbər nəzakətli olmalıdır, bu, informasiya verməyin  əsas 
prinsiplərindən biridir. Auditoriyanın bizdən aldığı  məlumatlar 
dəqiq və  imkan daxilində yoxlanılmış olmalıdır. Radio və 
televiziya jürnalistləri üçün qısa danışmaq xüsusilə əhəmiyyətlidir, 
çünki hətta böyük və mürəkkəb hadisələrin xülasəsini verərkən 
bunları bir neçə dəqiqəyə, bəzən isə saniyələrə yerləşdirmək lazım 
gəlir və bu zaman məsələnin məğzini çatdırmaq tələb olunur. Buna 
nail olmaq üçün aydın mətnlər yazılmalıdır və kadrların dili hamıya 
aydın olmalıdır. 
 
Dəqiq, qısa və aydın. Bu üç anlayışa mən dördüncünü də 
əlavə etmək istərdim – konkretliyi. Ancaq konkretlik maraq doğura 
bilər. Bu həm siyasətə, həm də jurnalistikaya aiddir. Konkret 
məlumatlar və təfərrüatlar həmişə diqqəti cəlb edir. Bu, televiziya 
və radio verilişlərində xüsusilə əhəmiyətlidir,  
çünki mətbuata nisbətən burada informasiya verilişlərinin 
intensivliyi və konkretliyi daha yüksəkdir. 
 
 
 
 
 
EYNİLƏŞDİRMƏ 
 
 
Xəbərlər insanlardan bəhs edir. O şəxslərdən ki, nəyinsə 
qayğısını  çəkir, nə üzərindəsə çalışır, yaxud hansısa bir qərarın 

 
 
61 
qəbul edilməsi  kiminsə bilavasitə marağı ilə bağlıdır. Jurnalist öz 
xəbərini konkretləşdirərkən auditoriyaya imkan verir ki, onun 
məlumatı ilə təmas nöqtəsini tapa bilsin. 
 Hadisələrdən bəhs edən xəbərlərdə eyniləşdirməyə nail 
olmaq daha asandır. Xalq hadisələrin iştirakçılarını görmək və 
eşitmək istəyir. Reportyor başverən hadisəni şahidin dilindən verə 
bilər. 1995-ci ilin payızında «Estoniya» paromunun batması bütün 
İsveçi şok vəziyyətinə salmışdı, lakin sağ qalan iki sərnişin – Sara 
və Kent daha çox sarsılmışdılar. Onların düçar olduqları bu faciə 
barədə söylədikləri insanlara imkan verdi ki, həmin o fəlakət 
gecəsində «Estoniya» göyərtəsində olanlarla özlərini eyniləşdirə 
bilsinlər. 
 Ayrı bir insanın taleyi barədə söhbət tamaşaçıya, 
dinləyiciyə, oxucuya imkan verir ki, hətta söhbət qəza, yaxud 
bədbəxt hadisə barədə getsə belə, o özünü onun yerinə qoya bilsin. 
Ayrı bir ailənin və ya insanın timsalında mürəkkəb hadisələri və ya 
siyasətçilərin qərarlarını başa düşmək auditoriya üçün daha asandır. 
Jurnalistikanın  əsas prinsiplərindən biri böyük və mürəkkəb 
hadisələri sadə insanların timsalında işıqlandırmaqdır. 
 
Xəstəxananın doğum  şöbəsinin bağlanmasını hamilə 
qadının sözlərilə ifadə etmək olar. Siyasətçilərin qərarı ona necə 
təsir göstərir? Zavodun bağlanması  fəhləyə  və onun ailəsinin 
həyatına necə  təsir edəcək? Telefonla danışıq qiymətələrinin 
artırılması təqaüdçünün büdcəsində hansı dəyişikliyə səbəb olacaq? 
Siyasətçilərin qərarlarının onların həyatına necə  təsir göstərməsi 
barədə sadə insanların söhbəti hadisələrin məğzini yaxşı başa 
düşməkdə və özünü dərk etməkdə auditoriyaya kömək edir. 
 
Hətta nə isə bir işi görən şəxs mürəkkəb və dolaşıq mənbəni 
eyniləşdirməyə kömək edə bilər.  İsveçin maliyyə naziri dövlət 
büdcəsinin layihəsini şəxsən parlamentə təqdim edir. Bundan sonra 
o, hökumət dəftərxanasından riksdaqın binasına yollanır və 
qoltuğunun altında qovluqları aparmalı olmur – bütün dövlət 
büdcəsi təkcə bir kompakt-diskə yerləşmişdir və nazir bunu 
iftixarla jurnalistlərə göstərir. Bu konkret detal mürəkkəb mövzunu 
– dövlət büdcəsini daha anlaşıqlı edə bilər. 

 
 
62 
 Siyasi 
müzakirələrdə əsas rol qeydlərlə, tələblərlə, tənqidlə 
və ya təkliflərlə çıxış edənlərə aiddir. Hətta çox mürəkkəb görünən 
fikri hadisə  iştirakçıları ilə  əlaqələndirirək anlaşıqlı etmək olar. 
Əgər belələri yoxdursa, onda yəqin ki, hadisənin  toxunduğu  və 
zərər verdiyi adamlar olacaq. Dövlət büdcəsi layihəsinin yazıldığı 
kompakt-diski quranda aydın olacaq ki, bu layihənin cəmiyyət 
üçün  əhəmiyyəti nədir və müxtəlif zümrələrdən olan insanların 
həyatına necə təsir göstərəcək. Bu və ya digər siyasi, yaxud iqtisadi 
qərarların hansı  əhali qrupuna və ayrı-ayrı  vətəndaşlara təsirinin 
eyniləşdirilməsi jurnalistikanın əsas vəzifələrindən biridir. 
 Lakin 
bu 
məqsədə nail olmaq üçün standart müqayisədən və 
stereotipdən istifadə etməməyin  əhəmiyyəti böyükdür. Son illər 
İsveç kütləvi informasiya vasitələrində böhran qurbanının – tənha 
ananın obrazı yaranmışdır ki, onun da gəliri özünə  və  uşağına 
çatmır. Geniş yayılmış ikinci stereotip İsveçin ağır zəmanə 
simvoludur – bahalı villada yaşayan ailə müxtəlif yardımların 
azalmasından və evini satmaq məcburiyyətində qalmasından  
şikayətlənir. 
 
Bir çox jurnalistlər öz vəzifələrini bəsitləşdirərək ciddi 
məsələni sentimental, tük ürpədici, tənqidi təhlildən məhrum olan 
mövzuya çevirirlər. Bu və ya digər qərarın arxasında nə gizlənir? 
Alternativlər varmı və hansılardır? Bizim tənqid etdiyimiz qərar nə 
nəticə verə bilər və  gələcəyi nə olacaq? Reportyor bu suallara 
cavab tapmalıdır. 
 
 
 
 
 
 
KİÇİK BÖYÜYÜN AYNASIDIR 
 
 Jurnalistikada 
konkretləşdirmək eyniləşdirməyi tələb edir. 
Lakin kimdən və  nədən bəhs etmək ümumi mövzunun bir hissəsi 
olmalıdır. Bir adamın taleyi haqqında söhbət daha böyük hadisənin 
işıqlandırılması məqsədinə xidmət etməlidir. 

 
 
63 
 
İsveç Radiosunun «Exo» xəbərlər redaksiyası  səksəninci 
illərdə  İsveç telekommunikasiya idarəsinin («Televerket») köhnə 
rejimli idarədən müasir təşkilata keçməsi prosesi haqqında öz 
dinləyicilərini məlumatlandırmaq qərarına gəldi. Mövzu radio üçün 
çox ağır və mücərrəd idi, lakin narazı abonentin redaksiyaya zəng 
vurması radio dinləyicilərini maraqlandırmağa və bu şəraitdə 
özlərini görməyə kömək etdi. Dinləyici Monika Treqemlo 
«Televerket»in iş üsulunu təsvir edirdi: o, danışıqlar üçün haqqın 
düzgün yazılmamasından  şikayət edəndə onun telefonunu 
kəsmişdilər. Onun söhbəti redaksiyaya çoxlu zənglər vurulmasına 
səbəb oldu – Monikanın başına gələnlər bu idarə ilə bağlı olan çox 
adamın da başına gəlmişdi. Konkret bir hadisə «Televerket»in 
işindəki böyük nöqsanların aşkara çıxmasına səbəb oldu. 
 Bununla 
belə,  əgər konkret bir məsələ ümumi problemlə 
bağlı deyilsə, bu, daha böyük məsələlərin və mövcud qaydaların 
ifşasının işıqlandırılmasına mane olur və xəbər auditoriya üçün öz 
əhəmiyyətini itirir. Konkret bir məsələdən bəhs edərkən yenə  də 
mühüm olanı bildirməliyik. Ayrı bir məsələni seçərkən məhz nə 
üçün onu seçdiyimizi əsaslandırmalıyıq. 
 
 
            TƏHKİYƏNİN DRAMATURGİYASI 
 
          Radio  və televiziyada təhkiyənin qızıl qaydalarından biri 
söhbəti konkret bir şeydən başlamaqla mücərrədliyə  gəlib 
çıxmaqdır.  Əvvəlcə reportyor problemi sənədli  şəkildə 
müəyyənləşdirməlidir, onun nədən ibarət olduğunu göstərməlidir, 
auditoriyanı konkret misal ilə maraqlandırmalıdır. Dinləyici və ya 
tamaşaçı həqiqətə nüfuz edərək özünə sual verir: axı bu nə cür ola 
bilər? Auditoriyada maraq oyandırandan sonra reportyor ikinci 
mərhələyə – izah etməyə keçir. Jurnalist öz təhkiyəsini mücərrəd 
başlasaydı, problemi tuta bilməyən auditoriya süjetə marağını 
itirəcək, ona diqqət yetirməyəcəkdir. Həmişə problemi 
müəyyənləşdirməkdən başlamalı, konkretlik mücərrədlikdən  əvvəl 
gəlməlidir. Teledramaturq Bob Foss bu iş üslubuna dəvət edir. 

 
 
64 
 
Radioda, televiziyada və  mətbuatda dramaturji priyom bir-
birindən fərqlidir. Qəzetdə  xəbər birbaşa, izahı-filanı olmadan 
verilir. Qəzet məqaləsi çox vaxt əsas məqsəddən başlayır və daha 
az maraqlı  təfərrüat ilə qurtarır, ona görə ki, lazım olduqda 
məzmuna xələl gətirmədən ixtisar etmək mümkün olsun. Radio və 
televiziyada da böyük və mühüm hadisələr mətbuatdakı kimi 
birbaşa və süjetlə başlayır, amma eyni zamanda təhkiyə 
dramaturgiya prinsipləri ilə aparılır. Süjetin yaxşı düşünülmüş 
girişi, ortası  və sonu olmalıdır. Süjet hadisə  və ya münaqişənin 
inkişafı ilə gedir. Dramaturji cəhətdən yaxşı düşünülmüş reportajın 
sonluğunun birbaşa efirdə verilən xəbərlər proqramında kəsilməsi 
kiçik bir qəzaya oxşayır. 
 Reportyor 
və operator elə  çəkiliş aparılan yerdə süjetin 
əvvəlini və axırını düşünüb müzakirə etməlidirlər. Kiçik 
informasiya materialı  çəkərkən xüsusi dramaturji priyomlara əl 
atmağa ehtiyac yoxdur. Bir qayda olaraq İsveçin xəbərlər 
proqramlarında tamaşaçılara göstərilən kadrlar müsahibə 
obyektindən başlanır.  Əsasən, operator kameranı obyektin üzərinə 
aparır, sonuncu kadrlar üçün isə geri çəkilmədən istifadə edir.  
Reportajdan əvvəl kameranı tuşlamaqla biz maraq oyadır və 
dolayısı ilə  bildiririk ki, süjetdə söhbət nədən gedəcəkdir. Bu, ciddi 
riayət etdiyimiz mövzunun cizgilərini çəkməkdə bizə kömək edir. 
Başqa  şeylərə  əl atmaq lazım deyil – reportaj üçün bir mövzu 
kifayətdir.  Əgər reportaj Stokholmun mərkəzi körpüsündəki 
avtomobillərin basa-basını göstərən kadrlarla başlayırsa, məhz bu 
mövzunu davam etdirin. Bu mövzudan uzaqlaşmaq, məsələn, 
Eresun körpüsü istifadəyə verildikdən sonra oradakı basa-bası 
göstərmək tamaşaçını çaşdırar. 
 Süjetin 
ilk 
kadrları  və onu müşayiət edən mətn bir növ 
dramaturji  tələdir  və mühasib bu yol ilə tamaşaçının diqqətini 
hadisənin inkişafına cəlb edir. Bu kadrlar süjetin konteksti 
çərçivəsindən çıxmamalıdır, bundan əlavə, material davam etdikcə, 
bu kadrları inkişaf etdirmək lazımdır. Məntiqə görə, dövlət 
büdcəsinin layihəsi ilə riksdaqa yollanan maliyyə naziri süjetin 
sonunda parlament binasının qapısını açması    və binaya daxil 

 
 
65 
olması kadrları ilə müşayiət edilməlidir. Bu süjetin necə başa 
çatmasının mümkün variantlarından biri maliyyə nazirinin 
riksdaqın iclas salonunda dövlət büdcəsini spikerə verməklə öz 
yerinə oturmasıdır. 
 
Təhkiyənin dramaturji priyomları hadisənin auditoriya 
tərəfindən qəbul edilməsinə təsir göstərir. Bu, güclü qüvvədir, lakin 
ondan sui-istifadə bu qüvvəni manipulyasiya alətinə çevirə bilər 
 
 
 
DİQQƏT:  «HANNİBAL» - KADRLAR! 
 
 Qoltuğunda bir yığın kağızla iftixarla  Riksdaqın binasına 
doğru addımlayan maliyyə nazirini göstərən kadrlar İsveç 
Televiziyasında hələ altmışıncı illərdə peyda olmuşdur. Bu kadrlar 
diqqəti elə bir dramatizmlə  cəlb etmir, lakin hadisəni göstərir və 
kadr arxasında  ən yaxşı  mətnlə müşayiət olunur. Telejurnalistə 
onun söhbətini göstərən təsvir xətti lazımdır. 
 Kadrlar 
təsvirlə göstərilən və reportyorun mətni ilə 
müşayiət olunan söhbətin  əsasını  təşkil edir (speakertext). Təsvir 
xətti və  mətn bir-biri ilə  vəhdət yaradırsa, bu halda o, 
radiojurnalistin etdiyi kimi, hər şeyi tamaşaçıya danışmağa ehtiyac 
duymaz. Parlamentə dövlət büdcəsinin layihəsini təqdim etməklə 
bağlı yuxarıda göstərdiyimiz misalı nəzərdən keçirək. 
 
Çox vaxt televiziyanı  səthi emosional vasitə hesab edirlər. 
Bu qiyməti o qədər də haqlı hesab etmək olmaz. Televiziya çox 
effektli və informativ ola bilər. Radiojurnalistin söylədiyi çox 
şeyləri televiziya reportyoru təsvirlə verə bilir. Göstərdiyimiz 
misalda  telejurnalistin maliyyə nazirinin adını  çəkməsinə ehtiyac 
yoxdur. Televiziya tamaşaçılarının özləri də görürlər ki, bu, Erik 
Osbrinkdir və o, yağışa baxmayaraq gülümsəyir, onun hara 
yollandığını, dövlət büdcəsi layihəsinin kompakt diskinin necə 
olduğunu görürlər. Mətndə  qənaət olunmuş saniyələrin 
müqabilində telereportyor layihənin məzmunu haqqında 
tamaşaçılara daha dərin məlumat verə bilir. 
 Kadrlara 
sizin 
əvəzinizdə danışmağa imkan verin. Amma 
çox ifadəli təsvirlərdən istifadə edərkən ehtiyatlı olun. Çox vaxt 

 
 
66 
belə  təsvirlər tamaşaçını süjetin məzmunundan yayındırır. Bu 
hadisəni kadrların «hannibalizmi» adlandırırlar. Kadrlar o qədər 
parlaq, emosional və  ya dəhşətli ola bilər ki, tamaşaçı gözünü 
bunlara zilləyərək (yaxud, əksinə, üzünü çevirərək) kadr 
arxasındakı söhbətə marağını itirər.  İsveçdə belə jurnalistikanın 
klassik timsalı hələ ağ-qara televiziya zamanına təsadüf edir. Süjet 
1961-ci ildə  çəkilmişdir. Diş  həkiminin kabinetində oturan 
reportyor əhaliyə stomatoloji yardımın 
 
Radio mətni                      Videosıra Telejurnalistin 
mətni 
    Beləliklə, bu gün Erik 
Osbrinkin debütü oldu. 
Jurnalistlərin, fotoqraf 
və operatorların səs-
küyü ilə birlikdə yeni 
maliyyə naziri  hökumət 
dəftərxanasından 
çıxaraq yeni dövlət 
büdcəsinin layihəsini 
təqdim etmək üçün 
riksdaqa yollanır. 
Məsələ təkcə layihənin 
məzmununda deyil, həm 
də onun formasındadır. 
Bu dəfə nazir çoxlu 
qovluğun ağırlığı altında 
əyilə-əyilə getmir, onun 
əlində kompakt - disk 
var. Dövlət büdcəsinin 
bütün layihəsi par-par 
parıldayan bu fərdi 
kompakt - diskdə 
yerləşir. Erik Osbrink 
razı halda gülümsəyir, 
sarı-mavi lentlə 
bağlanmış əsərini 
apararaq onu əhatə edən 
yağışdan islanmış 
reportyorların müşayiəti 
ilə irəliləyir. 
Parlamentin damından 
və ya yuxarı 
mərtəbələrdən çəkiliş: 
jurnalistlər,  operator 
qrupu və fotoqraflar 
kameralarını maliyyə 
nazirliyi tərəfdən 
tamaşaçılara doğru 
yaxınlaşan şəxsə 
yönəldirlər. 
 
İri plan: maliyyə naziri 
körpünü keçərək 
parlament istiqamətinə 
doğru gedir, yağış 
çiləyir, o gülümsəyir. 
Titrlər (adı, vəzifəsi). 
 
Sarı-mavi lentə 
bağlanmış  kompakt -
disk. 
 
Reportyorlar arasından 
özünə yol açan maliyyə 
naziri və onu müşayiət 
edənlərin bütöv çəkilişi.  
Bugün ikiqat debüt 
oldu: maliyyə naziri və 
dövlət büdcəsi 
layihəsinin yeni forması. 
Hökumət işsizliklə 
mübarizənin növbəti 
proqramını təklif edir və 
təhsilə ayrılan vəsaiti iki 
qat artırır, eyni zamanda 
enerji vergisini və gəlir 
vergisini artırır. 
 
Fərdi kompüter üçün 
kompakt -disk. 
 
Burada dövlət 
büdcəsinin bütün yeni 
bölmələri toplanmışdır. 
Parlament bunları ya 
qəbul edəcək, ya da 
bütövlüklə rədd edəcək. 
Yeni proses hökumətə 
daha çox səlahiyyətlər 
verir. 

 
 
67 
sığortası üzrə komissiyanın işinin nəticəsi haqqında danışmaq 
istəyir. Operator bormaşını işə salıb pasiyentin dişini yonan həkimi 
iri planda göstərir. Bu andan etibarən jurnalistin söylədikləri 
tamaşaçıya çatmır, onun fikri kresloda oturan adamda qalmışdır. 
 Belə «hannibalizmə» daha bir misal. Ölkənin müdafiə 
məsələləri ilə bağlı reportyorun söhbəti aviasiya gəmisinə enən 
təyyarənin kadrları ilə müşayiət olunur. Tamaşaçı gözünü 
qırpmadan ekranda baş verənləri izləyir, on maraqlandıran 
təyyarənin necə enməsini bilməkdir və bu anda müdafiə 
sənayesinin problemləri onun vecinə  də deyil. Beləliklə videosıra 
mətni «yeyir».  
 Kadrların «hannibalizminin» ən sadə misalı  mətn ilə 
videosıranın uyuşmamasıdır. Reportyor Boris Yeltsinin adını çəkir, 
bu vaxt isə kadrda Bill Klinton görünür. Və ya müxbir avtomobil 
qazının  ətraf mühitə  təsirindən danışır, ekranda isə bir dəstə 
velosipedçi görünür. 
 Bu 
hadisənin tam əksi «portağal televiziyasıdır» və bu çox 
inandırıcı, həm də  mətn ilə videosıranın çox primitiv şəkildə 
uzlaşdığı bir televiziyadır. Reportyor «portağal» sözünü deyən kimi 
kadrda portağal görünür, almadan danışanda ekrana alma çıxır. 
Mətn ilə videosıranın tarazlığını saxlamağa çalışın. Konkretlik 
faydalıdır, lakin fantaziya və eleqantlıq süjetin keyfiyyətini artırır. 
                
 
 
 
 
DETALLAR 
 
 Radionun 
təsvirdən istifadə etmək imkanı yoxdur, lakin 
müzakirə olunan məsələlər barədə yazı ilə  təsəvvür yaratmaq 
qüvvəsinə malikdir. Söhbət aparmaq və  təsvir etmək bacarığına 
malik olan reportyor öz yazısı ilə televiziya süjetindən daha çox 
effektə nail ola bilər. Bundan ötrü radiojurnalist kiçicik cəhətləri 
görmək bacarığına malik olmalıdır ki, bunları dinləyiciyə çatdıra 
bilsin və dinləyici də gösətrilən mənzərəni təxəyyülündə 
candandıra bilsin. Bu o demək deyil ki, reportyor öz mətnini 
uzadacaq, yaxud onu təfərrüat və  təsvirlə dolduracaq. Bir-iki 
dəqiqləşdirici ifadə  əlavə etmək kifayətdir ki, dinləyici özünü 

 
 
68 
hadisə yerində hiss etsin. Məsələn, dövlət büdcəsi layihəsinin 
parlamentə verilməsi barədə radio mətnində  hay-küylü 
jurnalistlərdən, kompakt diskin göy qurşağı kimi parıldamasından 
və sarı-mavi lentdən  bəhs olunur. Əlbəttə, bu sözləri mətndən 
çıxarmaq da olar, bunun əvəzində daha böyük effektlik və 
informasiya  əldə etmək mümkündür, lakin bu vaxt süjet təsəvvür 
üçün uğursuzdur. 
 Öz 
təsvirində dinləyicinin hadisə yerində olmasını təsəvvür 
etdikdən sonra reportyor dərhal kompakt diskin məzmununa keçə 
bilər. Əslində, telereportyora nisbətən radiojurnalist buna daha çox 
vaxt ayırmalıdır. Televiziyaçılar mətnlə  işləyərkən onlar üçün bir 
nömrəli qayda bütün artıq sözləri silməkdir! Qəzetlər də öz 
işlərində bu qaydanı  tətbiq edirlər. Qəzet mətnində  şiddətləndirici 
sözlərdən qaçmaq mümkündür. Mətn ifadəli, məzmunlu olmalı və 
hadisənin mühitini verməlidir. 
 
 
 
    METONİMİYA VƏ METAFORLAR  
 
 Reportyor 
natiqlik 
sənətinə xas olan priyomlardan istifadə 
etməyi bacarmalıdır və bunları televiziya janrlarında tətdiq etməyi 
öyrənməlidir. Metonimiya – bütövün fraqmentidir. Çox cəhətlərə 
görə televiziya süjetində biz hadisələrin ancaq ayrı-ayrı 
epizodlarını göstərə bilirik və bunların köməyi ilə tamaşaçıda bütöv 
haqqında təsəvvür yaranmalıdır. Kadrlar və  səs tamaşaçıya baş 
verənləri təsəvvür etməkdə yardımçı olur. Kino və televiziya 
tamaşaçıya kadrların dilini yozmağı öyrətməlidir. 
 
  Biz  barmaqları tüfəngin tətiyində iri planda göstərərkən 
tamaşaçını başa salırıq ki, bu əl kadrda özünü göstərmədiyimiz 
atıcının  əlidir.  Əgər  əlində  ağ  qızıl güllər tutan kişi narahat halda 
saatına baxırsa, kadr arxasında isə müxtəlif dillərdə  danışan 
adamların səsi gəlirsə  və radio təyyarənin endiyini xəbər verirsə,  
deməli, kişi təyyarə meydanında öz sevgilisini qarşılayır.                                
 
Metonimiya televiziya dramaturgiyasında güclü ifadə 
forması ola bilər.  İsveç operatoru Dan Yoma 1989-cu ildə milad 
bayramı  ərəfəsində  rumın  əsgərlərinin sərhəddə «Rumıniya 

 
 
69 
Sosialist Respublikasına xoş  gəlmisiniz!» lövhəsini necə 
sökdüklərini çəkə bilmişdir. Bu lövhənin arxasında isə «Farevell» 
yazılmışdır. Dan Yomanın çəkdiyi digər reportajda Moskvanın 
günəşli yaz günlərindən birində kimsəsiz itin avtomobil axınına 
qarşı necə qaçdığı göstərilir. Bu kadrlarda operator yenidənqurma 
prosesinin ziddiyyətlərini və köklərini göstərməyə nail olmuşdur. 
 Metafora 
anlayışın obrazlı ifadəsidir. Qum saatları  həyatın 
faniliyini simvolizə edir. Metafora şairin silahıdır və bundan 
televiziya jurnalistikasında uğurla istifadə etmək olar. 
 Kimsə qurd kimi acdır, eşşək kimi tərsdir və ya bayquş kimi 
müdrikdir – bunları vizual göstərmək olar. Titrəyən  əlin butılkanı 
həyəcanla sıxmasını sosial siyasətin simvolu kimi göstərmək 
mümkündür.  İsveç reportyorları solmuş  qızıl gülü elektoratın 
sosial-demokratlara olan rəğbətinin itirilməsindən bəhs edən 
süjetlərdə göstərirlər. 
 
                                            AYDINLIQ 
 
 Auditoriyanın materialı başa düşməsi üçün jurnalistin 
məlumatldarı konkretləşdirməsi və simvollardan istifadə etməsi 
xəbəri tamalamaq üçün kifayət deyil. Jurnalist müzakirə olunan 
predmeti başa düşməlidir. Ancaq baş verən hadisəni anlayan şəxs 
başqalarına aydın və  dəqiq məlumat verə bilər. Tapşırığı yerinə 
yetirmək üçün reportyorun erudisiyası və nəzəri hazırlığı olmalıdır. 
 
İsveç Radiosu yanında proqramları və auditoriyanı öyrənən 
şöbənin  əməkdaşları Ulle Findal və Birgitta  Xoyer çoxlu 
tədqiqatlar prosesində kütləvi informasiya vasitələrinin təsvir etdiyi 
bu və ya digər hadisələrin publika üzərində  təsirini 
müəyyənləşdirmişlər: