O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Qon-tomir trombotsitar gemostaz.
B u m exanizm yordam ida m ayda-diam etri 
100 m km g ac h a b o ‘lgan tom irlardan q o n k etish i to ‘xtaydi. T o m ir ja ro h a tla n g a n d a
dastlab unda reflektor spazm so d ir b o ‘ladi, s o ‘n g ra spazm holati tro m b o tsitla r va 
jarohat natijasida parchalangan to ‘qim alard an ajralgan qon-tom irlam i toraytiruvchi 
m oddalar (serotonin, noroadrenalin, a d r e n a lin ) tom onidan ushlab turiladi.
Jaro h at so h a sid a q on-tom im ing ich k i y u za si zaryadi m an fly d an m usb atg a 
aylanadi. T rom botsitlarda saqlanuvchi m a x su s oqsil - V illebrand faktori (F W ) 
trom botsitlar adgeziyasini keltirib ch iq arad i. F W ning uchta aktiv m ark azi b o ‘lib, 
shundan ikkitasi trom botsit retsep to ri b ila n , bittasi esa ja ro h a t n atija sid a ochilib 
qolgan qon-tom im ing subendoteliy retseptori bilan bogManadi va trom botsit ja ro h a t 
yuzasiga «osilib» qoladi.
A dgeziya bilan b ir vaqtda tro m b o tsitla r agregatsiyasi so d ir b o ‘lad i, trom botsit 
va plazm a tarkibidagi oqsil - fibrinogen y ordam ida trom botsitar tro m b hosil b o'lad i.
A dgeziya va adregaziyada «integrinlan> nom li oqsillar m ajm uasining aham iyati 
kattadir. U lar trom botsitlam ing bir-biri, shuningdek, tom im ing ja ro h atlan g an yuzasi
203

---

b ilan y opishishini ta ’m inlaydilar. T rom botsitlar agregatsiyasi qaytm as va qaytar 
b o ‘lishi m um kin.
A d g ez iy a va agregatsiyaga u ch ra g an trom botsitlar A D F, adrenalin, noradrena- 
lin, R4 - faktor, trom boksan - A 2(T x A 2 ) lam i ishlab chiqaradi va u la r agregatsiyani 
q ay tm as holatga o ‘tkazadi. T ro m b o tsita r faktorlam ing ajralib chiqishi bilan bir 
v a q td a ag regatsiyani y an a h a m kuchaytiruvchi ham da fibrin ip chalarini hosil 
q ilu v ch i trom bin hosil b o ‘ladi.
T ro m b o s te n in ta ’s irid a tr o m b o ts itla r zichlashishadi, tr o m b o ts ita r tro m b
k ic h ra y ad i, qattiqlashadi, y a ’n i 
retraksiya
sodir boMadi. N atijad a kichkina qon 
to m irlard an qon ketishi 2 - 3 m in u td a to ‘xtaydi.
Q o n -to m ir tro m b o tsita r g e m o s ta z d a araxidin k islo ta la rin in g h o sila la ri -
p ro sto g la n d in I2 (Pg I2 ) yoki p ro sto tsik lin va T x 
A2
lar aham iyati kattadir. Endotelial 
y u z a b u tu n b o ‘lganda R gI T x A 2 d a n ustun turadi, tro m b o tsitla r ad g e ziy a va 
ag re g atsiy asi so d ir b o ‘lm aydi. E n d o te liy jarohatlanganda esa R g I sintezlanm ay 
q o la d i v a T xA2 ta ’sirida tro m b o tsitar tro m b hosil b o'ladi.
Koagulyatsiongemostaz.
Q on ivishi ferem entativjarayon b o 'lib , faktorlam ing 
k etm a-k et aktivlashuvi va u la m in g m ajm ualari hosil boMishi kuzatiladi. Q on ivishi 
m o h iy a ti o qsil flbrinogenining fib rin g a aylanishi va qattiq fibrin trom bi hosil 
b o ‘lishidan iboratdir.
Q o n iv ish ja ra y o n i k etm a-ket b o ru v ch i 3 tadavrdan iboratdir.
Birinchi davr
eng m urakkab v a davom lidir. Bu davrda protrom binni aktivlovchi 
ferem e n tla r kom pleksi 
protrombinozaiar
hosil b o ‘ladi. Bu kom pleksning hosil 
b o ‘lis h id a to ‘qim a va qo n fa k to rla ri ishtirok etadi. T o ‘q im a protrom binazasi 
j a r o h a t l a n g a n q o n - to m ir v a u n i o ‘r a b tu rg a n t o ‘q im a d a h o s il b o ‘ lg a n
tro m b o p la stin n in g aktivlashuvi bilan boshlanadi. So‘ngra, u V II va IV faktorlar 
bilan birgalikda X a faktor va to ‘q im a y o k i plazma fosfolipidlariga ta ’sir etib, to ‘qima 
p ro tro m b in az asin i hosil q iladi. B u ja ra y o n 5 -1 0 sekund davom etadi
Q on p rotrom binazasi hosil boM ishida X II faktom ing ja ro h a tla n g an qon-tom ir 
k o lla g e n to la la r ig a te g is h i b ila n a k tiv la s h u v i b o sh la n a d i. X ll fa k to rn in g
aktivlashuvidayuqori molekulali kininogen (XV f) vakallikrein (X IV f)larqatnashadi. 
S o ‘n g ra X II a faktor XI faktom i aktivlab u bilan kompleks hosil qiladi. Aktivlashgan 
X I a fak to r IV faktor bilan b irg alik d a IX faktom i aktivlaydi, m azkur birlik esa VIII 
fak to m i aktivlaydi. A ktivlashgan X a fak to r V faktor, IV faktorlar bilan kom pleks 
h osil q ila d i va qon protrom binazasi h osil b o lis h i bilan bu ja ra y o n yakunlanadi. Bu 
ja ra y o n d a trom botsitar 3 faktor ishtirok etadi. Bu jarayon davom iyligi 5 -1 0 m in u tn i 
tashkil qiladi.