O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Chaynash.
Oziq moddalar ogMz bo‘shlig‘iga qattiq boMakchalar yoki h ar xil 
darajadagi suyuqlik holatida tushishi mumkin. O ziq m odda holatiga qarab o g ‘iz 
bo‘shliglida mexanik va kimyoviy ishlovdan o ‘tkaziladi yoki darhol yutib yuboriladi. 
Yuqorigi va pastki qator tishlar yordamida oziq m oddani mexanik parchalanishi 
chaynash
deb ataladi. Chaynash chaynov, shilliq va til muskullari qisqarishi orqal i 
amalga oshiriladi.
OgMz bo‘shligMdagi retseptorlardan impulslar uch shoxli nerv orqali uzunchoq 
miyaga, u yerdan ko‘ruv dumbogMga vabosh miya p o ‘stlogMga boradi. Chaynashni 
boshqarishda uzunchoq miyaning harakatlantiruvchi yadrolari, qizil yadro, q o ra
279

---

modda, p o 'stlo q o sti v a p o ‘stloq tuzulm alari ishtirok etadilar. Chaynashni 
boshqarishda ishtirok etadigan neyronlar to‘plami 
chaynash markazi
deb ataladi. 
U yerdan uch shoxli nerv orqali chaynash muskullariga impulslar boradi va ular 
y ordam ida j a g ‘ y u q o rig a , -p a s tg a , o ld in g a, -o rq a g a va yon to m o n larg a 
harakatlanadi. Til, lunj va lab muskullari yordamida ovqat luqmasi harakatlantiriladi 
va chaynash y u z a sid a u sh la b turiladi. C haynashni boshqarishda chaynov 
muskullari va tishlar retseptorlaridan borgan impulslar ham katta ahamiyat kasb 
etadi.
Chaynash quyidagi davrlardan iborat: tinch davri, ovqat luqmasini og'izga 
kiritish, tusmollash (cham alash), asosiy davr, ovqat luqmasini yutishgatayyorlash 
davri.
76-rasm. Chaynashni kimogrammasi (I. S. Rubinov bo‘yicha).
I
-
tinch davri, II - ovqat luqmasini og ‘tg a kiritish, III
-
tusmollash (chamalash), IV -
chaynashning asosiy davri, V - ovqat luqmasini yutishga tayyorlash davri.
Yutish.
Oziq m oddani o g ‘iz bo‘shlig‘idan me’daga oMkazilishi^w/MÄ
jarayoni
orqali amalga oshiriladi. Yutish reflektor harakat bo‘lib og‘iz, halqum va kizilo‘ngach 
davrlaridan iborat.
Og'iz davri (ixtiyoriy)-
ovqat luqmasi til bilan qattiq tanglayga bosiladi va 
tilning o‘rta qism idagi m uskullar harakati natijasida sekin asta luqma til o ‘zagiga 
siljitiladi. Bu yerda ovqat luqmasi yumshoq tanglay, til o ‘zagi va halqum orqa 
devori m exanoretseptorlarini qitiqlaydi. Bu retseptorlardan qo‘zgalish uch shoxli, 
til halqum va hiqildoqning yuqori nervlarining afferent tolalari orqali yutish markazi 
uzunchoq miyaga boradi. U yerdan uch shoxli, til osti, til halqum va adashgan 
nervlar efferent to la la ri orqali kelgan im pulslar yutishda ishtirok etadigan 
muskullarga keladi.
Halqum davrida (tez ixtiyorsiz)
yumshoq tanglayni va hiqildoqni ko‘taruvchi 
muskullar qisqarishi hisobiga burun va nafas yo‘llari berqiladi.
Nafas markazi uzunchoq miyada nafas markazi yonida joylashgan va u bilan 
payvasta (resiprok) m unosabatda bo'ladi. Shuning uchun ham yutinayotgan paytda 
nafas to‘xtaydi. Tilning harakati bilan ovqat luqmasi halqumga surib tushiriladi. Bu 
yerda luqmani halqum ga tushishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil og‘iz bo‘shlig‘i va 
halqumdagi bosim lar bilan farqlanadi. Luqma halqumga tushishi bilan uning kirish 
sohasidagi m uskullar qisqaradi. Luqmani qizilo‘ngachga surib yuboradi. Bu yerda 
ham halqum va qizi!o4ngach o ‘rtasidagi bosimlar farqi asosiy harakatlantiruvchi 
omil bo‘Iib xizmat qiladi.
Yutishdan oldin h halqum -qizilo‘ngach sfinkteri yopiq boMadi, yutish davrida
280

---

halqumda bosim 45 mm simob ustunigacha ko'tariladi, sfinkter ochiladi va luqma 
qizilo‘ngachning boshlang‘ich sohasiga tushadi, bu yerdagi bosim 30mm simob 
ustunidan ortmaydi.