O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

och harakat),
bu vaqtda ochlik hissi seziladi. O vqat 
iste’mol qilayotgan vaqtda va undan keyingi dastlabki daqiqalarda m inutlarda 
me’da bo‘shashadi bu 
me ’daning ovqatlanish retseptiv relaksatsiya
davri sanaladi. 
Bu davr ovqatning depoda saqlanishini va m e’dadan shira ajralishini ta ’minlaydi. 
M a’lum vaqt o ‘tgandan so‘ng m e’dada qisqarish boshlanadi, qisqarish m e’daning 
kardial qismida kuchli va antral qismida kuchsiz b o ‘ladi. M e’da qisqarishi, kardial -
birinchi ritm boshqaruvchisi sohasida boshlanadi. Ikkinchi ritm boshqaruvchisi 
me’daning pilorik qismida joylashgan. M e’dada uch tipdagi qisqarishlar to ‘lqinini 
yozibolish mumkin 1 )-kichik amplitudagi birfazali toMkin, me’dada bosim 1-2 dan 
5- 10mm sim. ustuniga teng bo‘ladi, bu jarayon 5 -2 0 sekund davom etadi; 2)- 
yuqori amplitudali bir fazali to‘lqin, bosim 40-80 mm sim. ust. to ‘g ‘ri keladi, 12-6 0
sekund davom etadi; 3)- o ‘zgaruvchan bosim m uhitida sodirboMadigan m urakkab 
qisqarish to*lqin!ari 1 va 2 ko‘rinishdagi toMqinlar peristaltik xususiyatga ega, 
m e’daning ma’lum darajada tarang holda ushlab turadi va me’da devori shilliq 
qavati yaq in id a oziq m odda va sh ira larn in g a ralash ish in i ta ’m inlaydi. Bu 
to ‘lqinlaming chastotasi 1 minutda 3 ga teng. M e’daning o ‘rta qismida m oddalar 
aralashmaydi, shuning uchun ham iste’mo! qilingan ketma-ketligiga qarab oziq 
moddalar qatlam-qatlam bo‘lib joylashadi. 3 ko‘rinishdagi to‘lqin me’daning pilorik 
qismiga xos, moddalami m e’dadan o ‘n ikki barm oqli ichakka evakuatsiya qilishda 
ahamiyati katta.
283

---

77-rasm. Sog'lom odam me’dasi uch ko‘rinishdagi qisqarish tolqinlari 
(I - III), a-me’da qisqarishi.
M e’da harakatining xususiyati, kuchi, vaqt davomida o'zgarishi me’da va ichakda 
hazmning samarasi, oziq moddalaming miqdori. turi hamda boshqaruv mexanizmtar 
ta ’siriga bog‘liq. 
Adashgan nervni
qitiqlash va atsetilxolinni ajralishi m e’da 
harakatini kuchaytiradi. Adashgan nerv shuningdek, tormozlovchi ta’sir ham 
ko‘rsatishi mumkin; bunga me’daning retseptiv relaksatsiyasi miso! boMishi mumkin. 
Simpatik nervni
qitiqlash va D -adrenoretseptorlam i faollashuvi m e’da harakatini 
susaytiradi.
Me’da harakatini boshqarishda 
gastrointestinalgormonlaming
ahamiyati ham 
kattadir. M e’da harakatini gastrin, motilin, serotonin, insulinlar kuchaytiradi, 
sekretin, XKS-PZ, glukagon, JIP-VIP lami tormozlaydi.
Ximusning m e'dadan o 'n ikki barmoqli ichakka evakuatsiyasi.
M e’dadan 
moddalami o‘n ikki barm oqli ichakka evakuatsiya qilishtezligi juda ko‘p omiliarga 
bog‘liq: M oddaning hajm iga, taHcibiga, qattiq yoki yumshoqligiga, haroratiga, PH 
ga, me’daning pilorik qism i va o‘n ikki barmoqli ichak o‘rtasidagi bosim farqiga, 
pilorik sfinkter holatiga, suv tuz gomeostaz holati va boshqaiarga, ovqat tarkibiga 
qarab karbon suvlar oqsillarga nisbatan tezroq evakuatsiya bo'ladi, yogMar esa 
eng sekin o ‘tkaziladi. Suyuqlik m e’daga tushishi bilan evakuatsiya b o la boshlaydi. 
Aralash oziq m oddalar sog‘lom odamlarda me’dadan 6 -1 0 soat davomida to‘la 
evakuatsiya bo'ladi.
M e’dadan oziq m oddalam i o ‘n ikki barmoqli ichakka o'tishini reflektor 
boshqaradi. M e’da mexanoretseptorlarini qitiqlash evakuatsiyani tezlashtiradi, o ‘n 
ikki barmoqli ichak mexanoretseptorini qitiqlashni sekinlashtiradi. 0 ‘n ikki barmoqli 
ichak shilliq qavatigata’sire tib , evakuatsiya sekinlashtiruvchi moddalarga PH 5,5 
dan kam bo'lgan kislotali moddalar, gipertonik eritmalar, 10%li etanol eritmasi, 
glukoza va yog'ning gidroliz mahsulottari kiradi. Evakuatsiya tezligi, shuningdek, 
oziq moddalar gidrolizining samarasiga ham bog'liq. Gidroliz to 'la bo'lm asa 
evakuatsiya sekinlashadi. Demak, evakuatsiyagidrolitik jarayonga «xizmat qilib» 
uning samarasiga qarab ingichka ichakka mahsulotni o ‘tkazib beradi.
284

---

Ingichkfl ichakdagi hazm. Hazmjarayonlariningasosiy qismi ingichka ichakda 
sodir bo‘ladi. Lining boshlang‘ich qismi o ‘n ikki barmoqli ichakning hazmdagi 
ahamiyatí kattadir. Bu sohada hazm jarayonlarida me’da osti bezi, ichak shiralari va 
o ‘t ayniqsa qatnashadilar. Me’da osti va ichak bezlari shiralari tarkibidagi fermentlar 
oqsillar, y o g la r karbonsuvlami gidrolizga uchratadilar.
M e’d a osti bezi shirasi ta rk ib i va xossalari. M e’da osti bezi bir sutkada 
1,5 -2 ,0 1 shira ajratadi. Lining tarkibi suv va anorganik hamda organik moddalardan 
tashkil topgan. Shira tarkibida natriy, kalsiy, kaliy, magniy kationlari va xlor, sulfat, 
fosfat anionlari mavjud. Ayniqsa bikarbonatlar miqdori katta, shuning uchun ham 
uning PH 7,8-8,5 ni tashkil qiladi. Pankreatik shira fermentlari kuchsiz ishqoriy 
muhitdafaollashadi.
Pankreatik shira tarkibida gidrolitik fermentlar b o ‘lib, u la r oqsil, yog‘ va 
karbonsuvlam i parchalaydilar, shuningdek, nuklein kislotalam i parchalovchi 
nukleazalar ham bor. Pankreatik shira tarkibida lipaza va nukleaza fermentlari - faol 
holatda; preteazalar-proenzim holatda ajraladilar. M e’da osti bezi shirasi tarkibida 
ajraluvchi a amilaza polisaxaridlami oligo-, di- va monosaxaridlargacha parchalaydi. 
Nuklein kislotalar