O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
340
yorug‘lik adaptatsiyasi deb ataladi. Bunga nisbatan teskari xodisa, esa, ya’ni yorug* xonadan qorong‘i xonaga kirganda kuzatiladi, bu qorong'i adaptatsiyasi debyuritiladi. Q orong‘uda turganda to‘r parda sezuvchanligi dastlabki 10 daqiqada k o ‘z sezuvchanligi 50-80 marotaba ortadi, so‘ngra bir necha soat davomida esa bir necha o ‘n ming marotabaga oshadi. Bu jarayonda ko‘ruv pigmentlarini qayta tiklanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Q orong‘ulikda kolbachalar pigmenti tayoqchalar rodopsiniga nisbatan tezroq qayta tiklanadi, shuning uchun qorong‘ulikning birinchi daqiqalarida adaptatsiyani kolbachalar ta ’m inlaydi. A daptatsiyaning birinchi bosqichida ko‘zning sezuvchanligida deyarli o ‘zgarishlar ro‘y bermaydi, buning sababi kolbacha apparatining absolyut sezuvchanligi unchalik yuqori emasligidadir. Adaptatsiyaning keyingi bosqichi tayoqcha rodopsinini qayta tiklanishi bilan bogMiqdir. Bu bosqich faqatgina qorong‘ulikda bir soat boMgandagina o ‘z nihoyasiga yetadi. Rodopsinni qayta tiklanishi tayoqchalami yorug* likka keskin sezuvchanligini o sh irad i (1 0 0 0 0 0 -2 0 0 0 0 0 m a ro ta b a ). Q o ro n g ‘u lik d a fa q a t ta y o q c h a la r sezuvchanligining ortishi, sal-pal yoritilgan narsalar ko‘ruv maydonining markazidan tashqarida bo‘lgandagina, ya’ni narsalar to ‘r pardaning periferik qismlariga ta’sir etgandagina ular ko‘rinadi. Ko‘ruv adaptatsiyasida ko‘ruv pigmentlaridan tashqari, to‘r pardaning elementlari orasidagi o ‘zaro aloqalaridagi o ‘zgarishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Qorong‘uda ganglioz hujayra retseptiv maydonining kengayishi, ya’ni bir ganglioz hujayraga ko‘proq fotoretseptorlar ulana olishi aniqlandi. Bu holatda fotoretseptorlaming konvergensiyasi bipolyar neyronlarga ortsa, o ‘z navbatida bipolyar neyronlami esa ganglioz hujayralariga konvergensiyasi ortadi. Buning natijasida to‘r pardaning periferiyasida fazoviy summatsiya hisobiga yorug‘lik sezgirligi qorong‘uda ham ortadi. Yorug 'lik kontrasti. Ko‘ruv neyronlarining o ‘zaro lateral tormozlanishi asosida umumiy yoki global yorug‘lik kontrasti yotadi. Qora fonda yotgan bir parcha kulrang qog‘oz yorug4 fonda yotgan shunday kulrang qog4ozga nisbatan ochroq ko‘rinishi yorug‘lik kontrastiga misol bo‘ladi. Buning sababi shuki, yorug4 fon ko'plab to ‘r parda neyronlarini qo‘zg‘atadi, ularning q o ‘zg‘alishi bir parcha kulrang qog‘oz faolligini ta ’minlovchi hujayrani tormozlaydi. Yorug ‘likning ko 'zni qamashtiradigan darajada ravshanligi. Haddan tashqari ravshan yorug‘Iik ham ko4z qam ashuvi kabi noxush sezgiga sabab b o ‘ladi. Ravshanlikning ko‘zning qamashtiradigan yuqori chegarasi ko‘zning dastlabki adaptatsiyasiga bog‘liq: ko‘zqorong‘uga qancha ko‘proq adaptatsiyalangan b o lsa , yorug‘likningo‘shanchakam ravshanligi ko‘zniqamashtiradi.Buravshanlikquyidagi formula yordamidayechiladi: g=8\ y , bu yerda g-ko‘zni qamashtiruvchi ravshanlik, v-ko‘z qaysi maydonga adaptatsiyalangan bo‘lsa o 4sha maydonning ravshanligi. Rangko'rish. T urlinarsalardansochiladiganyokiqaytadigan, to‘lqinuzunligi 400 nm dan 800 nm orasidagi yorug4lik nurlarini odam ko‘radi. T o ‘lqin uzunligi 800 nm ortiq infraqizil va 400 nm dan kichik ultra binafsha nurlar ko‘zga ko‘rinmaydi. Oq rang birtalay ranglaming aralashish natijasidir. 341 Rang sezish nazariyalari. Rang sezish haqida turli xil nazariyalar bor. Uch komponentli nazariya. Bu nazariyaga m uvofiq ko‘z to ‘r pardasida rang sezadigan har xil fotoretseptorlar-kolbachalaming uch xili bor. G. Gelmgols, M.V. Lomonosov fikriga k o ‘ra, kolbachalaming birinchisi qizil rangga, ikkinchisi yashil rangga va uchinchisi k o ‘k rangga sezgir b o 'lad i. H ar qanday rang uchala rang ajratuvchi elem entlarga har xil darajada ta ’sir etadi. Bu nazariya tajribalarda quyidagicha isbotlangan: odam ning ko‘z to‘r pardasiga mikrospektrofotometrik usul bilan har xil to 'lq in uzunlikdagi nurlar ta ’sir etilganda, aynan bir xil kolbachalar faolligi o ‘zgargan. E. Gering tomonidan tak lif qilingan nazariyaga ko‘ra, to ‘r pardadagi yorug‘likni sezadigan uchta gipotetik m odda bor: birinchi oq-qoraga, ikkinchisi qizil-yashilga va uchinchisi sariq-ko‘k ranglarga sezuvchan bo‘ladi. Yorug'lik nurlari ta ’sirida shu moddadar parchalanib, dissimilyatsiya nerv oxirlariga ta ’sir etadi va oq, qizil yoki sariq rang sezgisi vujudga keladi. Boshqa yorugMik nurlari o ‘sha gipotetik m oddalar sinteziga(assimilyatsiya) sabab bo'ladi, shu tufayli qora, yashil va k o ‘k rang sezgisi kelib chiqadi. Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|