O. T. Husanov konstitutsiyaviy

2-§. Davlat hokim iyatining m anbai va davlat hokim iyatini
am alga oshirish
Hozirgi davrda jamiyat hayotini, fuqarolar tinchligi, farovonligini davlatsiz, 
hokimiyatsiz tasavvur qilish qiyin. Jam iyatning m a’lum bosqichida davlat yo‘q 
bo‘ladi, degan g ‘oyalar xomxayol ekanligi hozirgi kunda aniq bo‘lib qoldi.
Amalda barcha davlatlar o‘zini demokratik davlat deb hisoblaydi (diktatura, 
avtoritar davlat bo‘lsa ham) va bu ularning konstitutsiyalarida mustahkam lab 
qo‘yilgan.
0 ‘zbekiston 
ham 
o‘z 
taraqqiyotini 
demokratiya 
bilan 
bog‘ladi 
va 
Konstitutsiyada 0 ‘zbekistonning demokratik respublika ekanligi belgilab qo‘yildi.
Demokratiya atamasi turli ma’nolarda ishlatilsa ham, uning m ag ‘zini «xalq 
hokimiyati» tushunchasi tashkil etadi.
70

---

Demokratik davlat hokimiyat xalqqa tegishliligini bildiradi. Bunda hokimiyat 
nafaqat xalqqa tegishli, balki hokimiyatning o‘zi xalqdan vujudga kelishi, uning 
yagona manbai xalq ekanligi bilan xarakterlanadi.
0 ‘zbekiston - demokratik davlat. Bu xalq hokimiyati amal qilishini bildiradi. 
Davlat siyosiy hokimiyatini amalga oshirar ekan, xalqdan vakolat oladi. 
Konstitutsiyaning «Xalq hokimiyatchiligi» bobida «Xalq davlat hokimiyatining 
birdan-bir manbaidir», - deb belgilangan (7-modda).
Demokratik jamiyat hisoblanuvchi 0 ‘zbekistonda hokimiyat xalqqa tegishli. 
Ana shu hokimiyat samarali ishlashi, undan barcha manfaatdor bo‘lishi uchun u 
to‘g ‘ri tashkil qilinishi kerak. Xalq hokimiyatini to‘g ‘ri va samarali tashkil qilish 
vositalaridan eng samaralisi va sinovdan o‘tgani hokimiyatni davlat hokimiyati 
orqali amalga oshirishdir. Chunki davlat uzoq yillar davomida hokimiyatni amalga 
oshirish bilan shug‘ullanadi va katta tajriba to‘plagan. Bu faoliyatni yaxshiroq 
amalga oshirish maqsadida davlat faoliyati, tuzilishi takomillashtirib boriladi.
Xalq davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi organ va mansabdor shaxslarni 
saylashda, tayinlashda bevosita yoki vakillari orqali ishtirok etadi. Ular xalq oldida 
m as’uliyatli hisoblanadi. Vakolatni xalqdan olgach, o‘zlarining faoliyatini xalq 
manfaatlariga xizmat qilishga qaratadi. 0 ‘zbekistonda davlat faoliyati ustidan 
jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga qaratilgan yo‘l ham xalq hokimiyatini 
kuchaytirishga qaratilgandir.
Xalqning xohish-istagi davlat siyosatini belgilashda hal qiluvchi o‘rin 
egallaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasida, barcha demokratik davlatlar singari, davlat 
hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va Respublika Konstitutsiyasi hamda uning 
asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga 
oshiriladi (7-modda).
Demak, birinchidan, davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlashi kerak, 
ikkinchidan, davlat hokimiyati konstitutsiya va maxsus qonunlar vakolat bergan 
organlar tomonidangina amalga oshiriladi. Konstitutsiya davlat hokimiyatining 
uch turdagi hokimiyat tarmoqlari: qonunchilik, ijro, sud organlari tomonidan 
amalga oshirilishini belgilagan. Asosiy qonunda davlat boshlig‘i - Prezident, 
qonunchilik hokimiyatini amalga oshiruvchi Oliy Majlis va uning palatalari 
vakolatlari belgilab qo‘yilgan. Konstitutsiyadan tashqari yana bir nechta 
qonunlar mavjud bo‘lib, ularda davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi organlar 
vakolatlari belgilangan, jumladan, « 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Qonunchilik palatasi to‘g ‘risida»gi, « 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Senati to‘g ‘risida»gi, «Sudlar to‘g ‘risida»gi, « 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
M ahkam asi to‘g ‘risida»gi, «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g ‘risida»gi qonunlar.
Bu Konstitutsiya asosida qabul qilingan qonunlarda tegishli hokimiyat 
organlarining vakolatlari, ularni amalga oshirish usul va vositalari, hokimiyatni 
amalga oshirish jarayonida bir-biri bilan munosabati, xalq oldidagi mas’uliyati 
belgilab qo‘yilgan.
71

---

Yuqoridagilarga e’tibor bersak, eng oddiy xulosa shundan iborat bo‘ladiki, 
davlat hokimiyati xalq manfaatiga zid harakat qilmasligi va hokimiyatni qonun 
vakolat bermagan hech qanday organ amalga oshirmasligi kerak.
Konstitutsiyani qabul qilish vaqtida Prezidentimiz tomonidan aytilgan: 
« 0 ‘zbekistonda davlat hokimiyatining birdan-bir manbai xalq bo‘lib, davlat 
xalqning irodasini ifodalaydi, uning manfaatlariga xizmat qiladi»1, - degan so‘zlar 
Konstitutsiyada ham o‘z ifodasini topdi va amalda ham namoyon bo‘lmoqda.
Davlat hokimiyati faqat qonun vakolat bergan organlar tomonidan amalga 
oshirilishi demokratik huquqiy davlat shartlaridan biridir. Davlat hokimiyati 
jamiyat hayotiga kuchli ta ’sir qiluvchi vosita ekan, u ham turli ta ’sirlardan o‘zini 
himoya qilishi kerak.
Bu, eng avvalo, boshqa qonunda belgilanmagan organlar va tartibda davlat 
hokimiyatini amalga oshirishga yo‘l qo‘ymasligi bilan ta ’minlanadi.
Konstitutsiyamizning 7-moddasida: «Konstitutsiyada nazarda tutilm agan 
tartibda davlat hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirish, hokimiyat idoralari faoliyatini 
to‘xtatib qo‘yish yoki tugatish, hokimiyatning yangi va muvoziy tarkiblarini 
tuzish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi va qonunga binoan javobgarlikka 
tortishga asos bo‘ladi», deb belgilanib, bu masala huquqiy tomondan hal qilingan.
Bu yerda bir necha harakat qonunsiz hisoblanib, taqiqlangan. Bular, birinchidan, 
davlat hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirish. Bunda bir hokimiyat organining 
boshqa hokimiyat organi vakolatini egallab olishi yoki boshqa tuzilmalar, jamoat 
birlashmalari tomonidan hokimiyat organlarining vakolatlarini egallab olishi nazarda 
tutilgan. Ikkinchidan, asossiz ravishda hokimiyat idoralari faoliyatini to‘xtatib qo‘yish 
yoki butunlay tugatish. Uchinchidan, Konstitutsiya va qonunlarda ko‘rsatilgandan 
tashqari yangi organlar tuzish yoki mavjud organlarga o‘xshash organlar tuzish. 
Bunday harakatlar qonunga xilof hisoblanadi. Sababi har qanday qonuniy tuzilmalar 
(organlar) faoliyatini to‘xtatish yoki tugatish, vakolatlarini o‘zlashtirish, yangi 
organlar tuzish konstitutsiyaviy tuzumga xavf soladi, boshqaruvni izdan chiqaradi, 
natijada, fuqarolar xavfsizligiga va barqarorlikka putur yetkazadi.
Bunday 
noqonuniy 
tuzilmalarni 
tuzish, 
qonuniy 
davlat 
hokimiyati 
organlarining faoliyatini to‘xtatishga urinish hollari O ‘zbekistonda bo‘lgan. 
N amanganda bir guru h kimsalar 90-yillarning boshida o‘zlaricha tartib o‘rnatish 
maqsadida qonunsiz tuzilmalar tuzib, hokimiyat organlari vakolatlarini egallab, 
jazolovchi o rg an larn in g o ‘rnini bosishga harakat qilishgan. Natijada, N am anganda 
beboshlik vujudga kelgan, faqat qonuniy hokimiyat organlarining aralashuvi 
natijasida qonuniy hokimiyat organlarining o‘rnini bosishga qaratilgan harakat 
o‘z vaqtida to‘xtatilgan va ko‘plab qon to‘kilishlarining oldi olingan.
Hokimiyat vakolatlarini o‘zlashtirish, faoliyatini to‘xtatish yoki tugatish, 
noqonuniy tuzilmalar tuzish o g ‘ir oqibatlarga olib kelishi tufayli, ana shunday 
holatlarda qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi. Bunday harakatlar