O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

1. 
M eh n at t a iim i, kasb tan lash ga y o ila s h darslarida am aliy
m ash g‘ulotlarni tash k il etish jarayonida o'qitish shaklini tan lash .
O 'qitish shakli d e g a n d a o 'q u v c h ila rn in g a niq m as h g 'u lo t (dars) 
d a n ko 'z d a tutilga n m aqsad g a erishishi u c h u n m e h n a t t a i i m i
o'qituvchisi rah barligid a o 'quv m a te ria lin i ongli va faol r a ­
vishda p u x ta o'z la sh tirish ga qaratilgan o 'quv tarbiya faoliyatini 
t u s h u n m o q kerak. S h u n d a n keyin m e h n a t t a i i m i d a foydalani- 
ladigan x ilm a-x il sh a k lla r m asa lasin i o yd inlashtirish zarur. 
O 'q u v c h ila r n in g o 'q u v u stax on asid ag i o'quv m e h n a t t a i i m i ish- 
larin in g asosiy s h a k lla rid a n biri dars yoki am aliy m as h g 'u lo td ir.
256

---

0 ‘quv m e h n a t ishi sifatidagi d a rs n in g asosiy belgisi: 
0
‘quvchilar 
t a r k ib in in g d o im iy va u l a r n i n g b ilim (tayyorgarlik) darajasi tax- 
m i n a n bir saviyada b o ‘lishi, m a s h g ‘u lo tn in g q a t ’iy jadval a s o ­
sida o ‘quv ishlari u c h u n belg ila n g a n m a ’lum vaqt davom etishi 
m e h n a t t a ’lim i o ‘q itu v c h isin in g bevosita rahbarligi, u n in g x ilm a - 
xil 
0
‘qitish m e to d la r id a n foydalanish d a rs n i frontal, zveno va i n ­
dividual s h a k ld a olib borish im k o n ig a ega b o i i s h i d a n iborat de- 
yish m u m k i n .
S h u n d a y qilib, d a rs 
0
‘qitish ja ra y o n ig a tash k iliy a n iqlik kiritadi 
h a m d a m e h n a t t a ’lim i va bo shq a f a n la r d a rs la rin i navbatlashtirib 
ta s h k il etishga, b i n o b a r in , 
0
‘q u v c h ila rn in g yu qo ri u n u m d o rlik
b ilan o ‘qish in i h a m d a d a m o lish in i t a ’m in la s h g a im k o n beradi. 
L e k in , m e h n a t te x n ik a t a ’lim i tiz im id a o 'qu v c h ila rg a m e h n a t qi­
lish y u z a sid a n q o ‘yilgan vazifalarni hal etish u c h u n faqat ay rim
d a rs la rn i yaxshi tashk il etish n i o ‘zigina kifoya qilm aydi. D a rsla r 
t o ‘g ‘ri va u y g 'u n ta s h k il e tilg a n d a g in a d a rs n in g m a z m u n i t o l a
va m a q s a d g a m uvofiq och ilishi m u m k i n . B u n d a n tashqari, ish­
lab c h iq a ris h ta 'lim i m aq sa d lari va vazifalariga muvofiq ravishda 
quyidagiga o ‘xshash h a r xil d a rs tu rla rin i q o ‘llash m u m k in :
1. K o m bin atsiyali (
0
‘qitish j a r a y o n in i n g h a m m a zvenolarini 
o ‘z ichiga olgan) dars.
2. O p e r a ts iy a la rn i o 'z la s h tir is h (ayni o pe ra tsiv a g a oid ish, 
m e h n a t u s u lla rin i o ‘rganish)ga b a g 'is h la n g a n dars.
3. K om pleks ish la rn i bajarishga (k o nk re t b u y u m tayyorlash 
m u n o sa b a ti b ilan ilgari o 'r g a n ilg a n o p e ra tsiy a la rn i texnologik 
kom plek s ta r z d a b iliashtirishga) b a g 'is h la n g a n dars.
4. N a z o r a t- te k s h ir is h , sinov to p ish iriq la ri va m alak a olishga 
b a g ‘ish la n g a n d a rs (chorak ox irid a y a rim yillik, o ‘quv davrida).
A yrim dars shaklidagi ishlab c h iq a rish t a ’limi asosa n o ‘quv 
u sta x o n a s id a tashkil e tilis h in i e 'tib o rg a olib shuni h a m t a ’kidlash 
k erakk i, o 'q u v c h ila r b a ja rad ig a n i s h la rn in g xarakterig a qa ra b
d a rs n i tashkil etish shakli h a m t a n l a n a d i (ish — dars, frontal — 
b u tu n s in f u c h u n , zveno, individual va aralash tur).
M asalan, o'q uvch ilarn in g h a m m a si bir xil ishni bajaradigan b o ‘l- 
sa (bolg'a tayyorlash, kalit yasash va hokazo). D a rsn in g frontal shak- 
lini qo'llash m u m k in . Bu holda o'qituvchi 
0
‘q uvchilarning ha m m a si 
u ch u n bitta u m u m iy instruktaj beradi va h a m m a o'quvchilarga 
nisbatan qo'y iladigan u m u m iy talablar asosida b u y u m n i tayyorlash 
texnologiyasining to'g'ri bajarilishini kuzatib boradi.
257

---

0 ‘quv chilar b ajaradigan ishlar m a z m u n i (tayyorlash te x n o l o ­
giyasi) bir-biriga yaqin, lekin x arak teri, ya ’ni konstruksiyasi 
b o s h q a -b o s h q a bo 'lg an hollard a d arsn i zvenolarga bo 'lib t a s h ­
kil etish m a ’qul, m as a la n , to k arlik s ta n o g in i yig‘ish (m u r a k k a b
m a h s u lo t vositasida o ‘rgatib o ‘qitish)da o'qituvchi ishni uzellarga 
ajratadi (uza tish lar qutisi, tez lik la r qutisi, keyingi skoba va shu ng a 
o ‘xshash) va h a r bir u zelni 2—3 k ishilik zvenoga to p sh irad i. Yig'ish 
operatsiyalariga oid h a m m a u m u m i y m a ’lu m o tla rn i o'qituvchi 
frontal instru kta j tarzid a o 'quvchilarga aytib beradi, h a r bir uzel- 
n in g o'ziga xos m a 'lu m o tla r in i esa h a r bir z v e n o n in g o'ziga ay- 
tadi. O 'q itis h n in g bu s h a k lid a n fo y d alang and a o 'q itu v c h in in g ish 
hajm i, ayniqsa j oriv in s tr u k ta jd a , frontal fo rm a d a g id a n ko'ra a n -
cha o rta d i. Biroq b u n d a g i xilm a-x il ishlar s o n in in g k o 'p bo'lishi 
(sta n o k n in g turli uzellari), o 'q u v c h ila rd a professional ilm la r n in g
o 's ish igag in a em as, balki p o litex n ik b ilim la r d o ira s in in g kenga- 
yishiga h a m yordam beradi.
In dividual (yakka tartib d a ) o'qitish s h a k lin i sinfdagi k o 'p c h ilik
o 'q u v c h ila r konstuksiyasi h a r xil, m a z m u n a n esa bir-biriga yaqin 
b o 'lg an ish la rn i bajarganlarid a q o'llash m u m k in . Bu xil ishlar, 
m asa lan : o 'q u v ustaxonasi u c h u n xilm a-xil m ayda b u y u r tm a la r -
d a n , yoki d o n a hisobi u n c h a k a tta b o 'lm a g a n t u r l i - t u m a n d e ta lla r 
(tokarlik yoki p a rm a la s h sta n o k la ri d e tallari) bo'lishi m u m k i n . 
B unday ho lla rd a o'qituvchi tayyorlanishi kerak b o'lg an b u y u m la r -
n in g tayyorlanish texnologiyasini tah lil qilib chiqib, o 'q u v c h ila rg a
frontal instruk ta j tarz id a u m u m iy belgilarni ( m a ’lu m o tla rn in g ) 
va yakka sh a k ln i q o 'lla g a n d a a y tiladigan m a ’lu m o tla rn i o ld in d a n
ajratib qo'yad i. B u nda indiv idu al ta r z d a a y tiladigan m a ’lu m o tla r 
k o 'p ro q bo 'ladi. K o 'r in ib tu rib d ik i, d arsni individual shakl aso si­
da tashkil etg and a, o'q ituv ch i k o 'pro q tayyorgarlik ko'rishi kerak 
b o 'la r e kan, b u n d a d a rs n in g induvidual shakli va in du vid ual ins- 
t r u k ta jd a n iborat ikkita t u s h u n c h a n i b ir-b irid a n farq qilish zarur. 
Indu v id ual in stru k ta jn i h a r q a n d a y sha k ld a tashkil etilgan d arsda 
qo 'lla sh m u m k i n , lekin bu is h n in g hajm i frontal d a rs shaklid a 
k a m r o q , in duvidual shakldagi d a rs d a esa k o 'p ro q bo'ladi.
N ih oy at, a ralash shakldagi dars y u q o r id a ko'rsatib o 'tilg a n
uchala d a rs s h a k lla rin in g e le m e n tla rid a n tarkib topadi.
S h uni h a m t a ’kidlab o 'tish kerakki, d a s tu r m a te ria lin in g m a z ­
m u n ig a , ixtisos xarak terig a va b osh q a faktorlarga qarab, ishlab 
c h iq a rish t a ’lim id a bo sh q a tash k iliy sh a k lla rn i h a m qo'llash
25S

---

m u m k i n . M a sa la n , o 'q u v c h ila r brigadasi shaklidagi o ‘qitish ishlab 
c h iq a ris h sharoitida, dars s h a k lin i q o i l a s h m u m k i n b o i m a g a n
h o lla rid a q o i l a s h m a q s a d g a muvofiqdir. Bu shakldag i t a i i m n i
k o 'p in c h a ko‘m i r koni sh a x ty o rla rin i tay y o rlashd a, m etallurglar, 
x i m i k la r va qish loq xo'jaligiga tegishli k o 'p g in a ixtisos ishchila- 
rini tay y o rlashd a q o i l a s h m u m k in .