O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
30 МИТТ, т. П.,М.-Л., 1938, C.341.
25 Biroq, Nodirshoh Xorazmning barcha hududlarini o’ziga tobe qila olmadi. Orolliklar unga tobe bo’lishdan bosh tortdilar. Ular Abulxayrxon o’g’li Nuralini xon deb e’lon qildilar. Xiva xalqi eroniylar zulmiga qarshi g’alayon ko’tardilar. Qo’zg’olonchilar Eron hukmdorlarini uloqtirib tashlab, Xivaga Nuralini (1740 1742) xonlik taxtiga o’tqazdilar. Bundan xabar topgan Nodirshoh 1741-yilda Xivaga katta qo’shin yubordi. Nurali va uning tarafdorlari haydab yuborildi. Nodirshoh Xiva taxtiga Elbarsxonning o’g’li Abulg’oziy II ni xon qilib tayinladi. Uning hukmdorligi ham uzoqqa cho’zilmadi. 1746-yil Mang’it inoqlari tomonidan qatl qilindi. Uning o’rniga Nodirshohning roziligi bilan Abulhayrxonning inisi G’oyib (Qayip) Sulton (1746-1756) xon taxtiga ko’tarildi. U hokimyatni inoqlar ta’siridan xalos qilishga va mustaqil idora qilishga urindi. Mang’it inoqlaridan biri Xo’rozbek va uning tarfdorlarini qo’lga olib, qatl qildi. G’oyibxon xalqqa haddan tashqari jabr-zulm ko’rsatdi, og’ir soliqlar soldi. Bu xalq noroziligini kuchaytirdi va xonga qarshi g’alayonlarga sabab bo’ldi. Xalq g’azabidan cho’chigan G’oyibxon Xiva taxtini tashlab, qozoq dashtlariga qochib ketdi. Bu vaziyatdan foydalangan Buxoro xoni Muhammad Rahim Xiva xonligini yana o’z ta’siriga olish maqsadida Temur G’oziyning (1757-1764) Xiva xoni bo’lishiga yaqindan yordam berdi. U xon ham Xivada barqarorlikni o’rnata bilmadi. O’zaro taxt uchun kurashlar keskinlashib ketdi. Temur G’oziyxon ham saroy amaldorlari tomondan uyushtirilgan fitnaning qurboni bo’ldi. Shunday qilib, butun XVIII asr mobaynida Xiva xonligida davom etgan beqarorlik, taxt talashuvlari, tez-tez xon almashuvlari, ichki o’zaro urushlar, Buxoro xonlari va Eron shohlarining istilochilik urushlari mamlakatda ijtimoiy- siyosiy inqirozni chuqurlashtirib yubordi. Markaziy hokimyat nihoyatda zaiflashib qoldi, mamlakat iqtisodi izdan chiqdi, qishloq xo’jaligi, savdo va hunarmandchilik nochor ahvolga tushib qodi. Bu ahvol Xorazm aholisining qashshoqlashib ketishi, ocharchilik va turli kasalliklarga duchor qildi. Bunday 26 vaziyat to XIX asr boshlarigacha, ya’ni hokimyat Qo’ng’irot sulolasi qo’liga o’tgunga qadar davom etdi. Angliyalik savdogar va sayohatchi A.Jenkinsonning O’rta Osiyoga 1558 1559 yillarda qilgan safari o’zbek xonlari bilan Rossiya o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etadi. U dastlab, Xivada keyin Buxoroda bo’lib, bu xonliklar va Rossiya o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish haqida muzokaralar olib boradi. U o’zi bilan Rossiya podshosi Ivan IV ning maxsus yorlig’ini ham olib kelgan edi. Shu paytdan boshlab Rossiya bilan O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida rasmiy aloqa yo’lga qo’yildi. Xiva va Buxoro xonliklari bilan Rossiya o’rtasida iqtisodiy aloqalar bilan bir qatorda, diplomatik aloqalar ham yo’lga qo’yildi. Ular bir-birlariga elchilar yuborib, o’z munosabatlarni yuqori hukumat vakillari darajasida hal etishga harakat qildilar. Rossiyadan kelgan elchilar o’zaro savdo-sotiq, davlatlaro munosabatlarni yaxshilash masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, harbiy strategik, josuslik harakteriga ega bo’lgan ma’lumotlarni to’plash bilan ham shug’ullandilar. O’rta Osiyoga birinchilar qatorida elchi qilib 1619-yil hamda 1674-yillarda yuborilgan Ivan Xoxlov va aka-uka Pazuxinlar Xiva va Buxoro xonliklari haqida ana shunday harbiy strategik ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlar to’plaganlar. Demak, Rossiya hukumati savdo - sotiqni rivojlantirish, elchilar yuborish, ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirish bahonasi bilan kelgusi harbiy yurishlar uchun zarur ma’lumotlar to’plashga ham alohida e’tibor bergan. Elchilar, savdogarlar, turli soha olimlari to’plagan malumotlarga asoslanib, Rossiya podsholari O’rta Osiyo xonliklariga harbiy yurishlar uyushtira boshladilar. Ayniqsa Pyotr I davrida ketma-ket harbiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Jumladan, 1717-yilda Xivaga shtabs kapitan knyaz Bekovich Cherkasskiy boshchiligida harbiy ekespeditsiya tashkil qilindi. Ammo bu ekespeditsiya muvaffaqiyatsiz, fojeali tugadi. Pyotr I ning topshirig’i bilan Xiva, Buxoro va Eronga Florio Beneveni 27 boshchiligida ikkinchi harbiy ekespeditsiya yuborildi. Bu yurish ham natijasiz tugadi31. Bunday muvaffaqiyatsizliklardan so’ng, Rossiya hukumati o’zining Qozog’iston bilan chegaradosh Janubiy hududlarida, kelgusida O’rta Osiyoga hujumida tayanch bazasi vazifasini o’taydigan harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. XVIII asrning 30-40-yillarida qad ko’targan Orenburg, Semipalatinsk, Orsk qal’alari shular jumlasidan edi. Shu bilan birga, ushbu qal’alar har ikkala tomonning karvonlari havfsizligini ta’minlashda ham muhim ro’l o’ynagan. Orenburg shahri Buxoro va Xiva savdogar va tadbirkorlarining gavjum joyi bo’lib qoldi. Bu shaharda ularning alohida mahallalari savdo do’konlari va omborlari bo’lgan. Orenburgda hatto Xiva va Buxoro xonlarining maxsus vakolatxonalari ham bor edi. Rossiyadan O’rta Osiyo xonliklariga, Xivaga keltirilayotgan mahsulotlar orasida mis, temir, po’lat, aluminiy va boshqa turli metallar, metaldan yasalgan turli uskunalar asosiy o’rin egallagan. Urta Osiyodan paxta, jun, quritilgan meva, gilam va boshqa mahsulotlar Rossiyaga jo ’natilgan. XIX asr o’rtalarida O’rta Osiyodan Rossiya bozorlariga har yili 4 mln. so’mlik mahsulotlar chiqarilgan. Rossiyadan esa 3 mln. so’mlik mahsulotlar keltirilgan. Nijniy Novgorod, Qozon, Astraxan va Orenburg sharharlari Xiva va O’rta Osiyo savdogarlarining juda serqatnov shaharlari bo’lib qoldi. XVIII asr o’rtalarida va XIX asr boshlariga kelib, O’rta Osiyo atrofida Rossiya va Angliya munosabatlari ancha keskinlashib qoldi. Angliya hukumati o’zining Hindiston-dagi hukmronligini must.ahka.mlab olgach,O’rta Osiyo xonliklarini ham o’z ta’sir doirasiga olish niyatida edi. Rossiya ham huddi shunday niyatni ko’zlayotgan edi. Natijada O’rta Osiyo masalasida Angliya bilan Rossiya manfaatlari to’qnashib qoldi. O’rta Osiyo Rossiyaga xom ashyo manbai sifatida judayam zarur edi. Ammo uni qurol kuchi ishlatib darhol bosib olish uchun hali Rossiya tayyor emas edi. Shuning uchun Rossiya O’rta Osiyo Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|