O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

P s ix o lo g iy a va uning m oddiy a so sla r i
Psixikaning m o d d iy asoslari to ‘g ‘risida fikr yuritganda, 
a w a lo , u m iy a n in g xususiyati ckanligini t a ’kidlash joiz. 
Bilish jara y o nla ri t o ‘g ‘risida gap ketganida, albatta sezgi, 
fikr, ong kabilar m axsus ravishda tashkil to pg an materiya- 
ning oliy m ahsuli ekanligini uqtirish m aqsadga muvofiqdir. 
O rg a n iz m n in g psixik faoliyati tana k o 'p g in a a'zolarining 
yordami bilan ishga tushadi. A ’zo larning b a ’zilari ta sirot- 
larni qabul qilsa, boshqalari ularni signallarga aylantiradi, 
x a tti-h a ra k a tla rn in g rejasini tuzadi h a m d a uning amalga 
oshishini n a z o ra t qiladi. Shuningdek, ularning bir guruhi 
xatti-harakatga k u c h - q u w a t, g'ayrat, shijoat baxsh etadi,

---

y a n a b ir tu r i csa mushaklarni, paylam i harakatlantiradi. M a n a
s h u n d a y m urakkab funksiyaning yig‘indisi o rg an iz m n in g
tashqi muhitga moslashuvini, u n ga muvofiqlashuvini, hayotiy 
vazifalaming ijro etilishi va bajarilishini t a ’minlaydi.
O rganik olam ning m ik ro o rg a n izm d a n to insonga q a d a r
bir n e c h a o 4n million yillar d a v o m etg an evolutsiyasi 
d a v o m id a xatti-harakatlarning, x u lq -a tv o m in g fiziologik 
m ex anizm lari uzluksiz ravishda m urakkablashib, t a b a q a -
lasha bo rib , buning natijasi o ‘la ro q o rganizm m u h it n in g
o ‘zgarishlariga tez reaksiya b ild iru v c h a n va m oslashuvchan 
xususiyat kasb etib borgan.
J u m l a d a n , b ir hujayrali a m y o b a n i n g hayot k c c h i-
rishi, u n in g ozu q a qidirish im k o n iy a ti, o ‘z hayotini m u h o -
faza qilish qobiliyati m uayyan d a ra ja d a c h e k la n g a n d ir. 
U n d a g i y o l g 'iz h u jay ra n in g o ‘zi h a m se zu v c h i, h a m
harak atlanuv ch i, ham ovqat h a z m qiluvchi vazifalarni ijro 
e ta d i. M u r a k k a b tu zilish ga e g a b o ‘lgan h a y v o n l a r d a
a 'z o la rn in g ixtisoslashuvi o z u q a n i k o krish, uni farqlash, 
xavf-xatarni tez sezish, a n iq m o 'lja l olish im k on iyatini 
beradi. Ixtisoslashuvningasosiy funksiyasi signallarni id ro k
qilishdan iborat hujayralarning v u ju dg a kelishida o ‘z aksini 
to p ad i. M a z k u r hujayralar r e t s e p t o r d e b n o m l a n m i s h
h u ja y ra la r tu rk u m in i yuzaga k e ltir a d i. H u ja y ra la r n in g
boshq alari m u sh a k t o ‘qim alari ish in i, b e zlarning s h ir a
ajratishini n azo rat qiladi. B u n d a y hujayralar effekto rlar 
deyiladi. Ixtisoslashuv a ’zolarni h a m d a funksiyalarni b ir- 
biridan ajratadi. O rganizm ning asosiy boshqaruv i m k o ­
niyati yaxlit narsa sifatida h a ra k a t qiladigan markaziy n e rv
sistemasi vositasida yuzaga keladi.
N e r v sistem asining asosiy e le m e n tla r i nerv h u ja y -
ralari hisoblanib, ularning funksiyasi q o ‘zg‘atishdir. N e y r o n
hujayra tanachasidan, dend ritdan , a k s o n d an tashkil to p ad i. 
Markaziy nerv sistemasi bosh m iy a v a o rq a miyadan iborat.
Hozirgi z a m o n fanining k o ‘rsatish icha, orqa miya va 
miya n a y c h a s i reflektor f a o l i y a t in i n g tu g ‘m a ( s h a r ts i z
reflekslar) hisoblangan shakllarni a m a lg a oshiradi, k a t t a
yarim sh arlarn ing qobig‘i esa h a y o td a orttirilgan, psixika 
y ord am i b ilan boshqariladigan x u l q - a t v o r s h a k lla rin in g
organi sanaladi.

---

Miya katta yarim sharlari faoliyatining u m u m iy q o n u n - 
lari I.P.Pavlov t o m o n i d a n kashf etilgan. Hozirgi z am on
fiziologiyasi m a ’l u m o tig a qaraganda, m iy a da hosil b o l a -
digan t o l q i n l a r tu rli chastotadagi e le k tro m a g n it tebra- 
nishlariga o ‘x sh a b k e ta d i. Miyada e lek tr toklari paydo 
b o ‘lishining elektroenscfalo gram m a k o ‘rinishdagi kuchay- 
tirgich y o r d a m id a y o z ib olishning k a sh f etilishi m uhim
ah am iy atg a ega b o 'l d i . C h unki k o s m o n a v t m iyasining 
biotoklari yozuvi u n i n g markaziy nerv sistem asida yuz 
bcradigan o ‘z g a ris h la r k o ‘rsatkichi b o ‘lib xizm at qiladi.
O d a m psix ik h a y o ti d a katta y a r i m s h a r l a r q o b ig 'i 
sirtining p e s h a n a q ism la ri alohida roi o ‘ynaydi. Psixik 
funksiyalar m u a y y a n tarzda c h a p va o 4ng yarim sharlar 
0
‘rtasida t a q s im la n is h i c h u q u r o 'rg a n ilg a n . M a 'lu m k i, 
psix ik an ing m a z m u n i — tirik m av ju d o t o ‘z a ro m u n o -
sabatda b o ‘ladigan tas h q i olam bilan belgilanadi. Shuning 
u c h u n ta s h q i o l a m in so n m iy asid a s h u n c h a k i o d d iy
biologik m u h it e m a s , balki o d a m la r t o m o n i d a n ularning 
tarixiy ta ra q q iy o t d a v o m id a yaratilgan h o d isa la r olami 
ham d ir.
Psixik va nerv-fiziologik jarayonlaming o 'z a ro m unosa- 
bati m asalasi m u r a k k a b m u a m m o l a r d a n h iso b la n a d i. 
S h u n in g u c h u n p s ix ik a n in g o ‘ziga xos xususiyatlarini 
nerv-fiziologik xususiyatlaridan q an d ay m u h im belgilari 
bilan farqlanishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Bordi-yu 
m azk u r o ‘ziga xoslik mavjud b o'lm a g a n id a edi, u holda 
psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq etilishi ham 
m u m k in e m a s d i. P sixik ja ra y o n la r o ‘z id a faqat ichki 
fiziologik ja r a y o n la r n i emas, balki tashqi obyektlarning 
tavsifini h am m ujassam lashtiradi.
Tekshirish uchun savollar
1. Psixologiya n im a la r haqida bahs yuritadi?
2. Psixologiya fan in in g tarixi t o ‘g‘risida nimalarni 
so'zlab b e ra olasiz?
3. Psixika d e g a n d a Siz nimani tushunasiz?
4. Aks e ttirish h a q id a gapirib bering.
5. Faoliyat, xulq, m uomala aks ettirish shakllarimi?

---

I I b o b