Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari
1. N u t q oddiy reflektor faoliyat qonunlari asosida idrok
qilinadi. C h un k i u n i yuzaga keltiruvchi stim ullar birinchi
signallar (m asalan, „ M a r s h “ , „ S a lo m “ ) tipidagi q o ‘zgla-
tu v ch ila rd a n iboratdir.
2. I.P .P a v lo v n in g n u tq n in g yuzaga kelishi va idrok
qilinishida inson „signallar — signali“ tarzidagi so‘zlaridan
fo yd alan ilad i. M a z k u r ja r a y o n bosh miya katta yarim -
sharlarining p o ‘stida am alga oshadi.
3. P.Broka (1861- y.) miya p o ‘stining m a ’lum qismi
(m iya c h a p yarimshari peshana qismining pastki tomonidagi
b u r m a la rn in g orqa qism i) shikastlansa, bem orlarda nutq
artikulatsiyasi buzilishini kashf etgan va „ s o ‘z obrazlarini
harak atlantiruvchi m a r k a z “ , deb atagan.
4. K.Vernike (1874- y.) bosh miya yarimsharlari p e
s h a n a qism ining tepa t o m o n id a ,,so‘zlarning sensor ob-
raz lari“ joylashgan deb isbotlashga harakat qildi.
5. P.K.Anoxin: „ N u tq jarayonini ta'm inlashda ju d a ham
s o d d a e le m e n t a r „stim u l — rcaksiya“ tipidagi fiziologik
m e x a n iz m ham , nutq faoliyatining yuksak shakllari ham da
n u t q vositasi bilan fikr b a y o n qilishn in g ic h d a n pro -
g ram m alash tirish m exanizm lari u c h u n xaraktcrli va iyerar-
xik tuzilishiga ega boMgan maxsus m exanizm lar h a m qat-
n a s h a d ila r “ , deb t a ’kidladi.
Rus psixologi N .l.J in k in nutq mexanizmlari quyidagi
b o sq ic h la rd a n iborat ekanligini hayon qiladi:
1. B iron tlkrni n u t q vositasi y o rd am i bilan bayon
q ilishd an oldin, m axsus k o d orqali bu fikrnin g asosini
tu za m iz — u p ro gram m alashtirish m exanizm idir.
2. U n d a n keyin rejalashtirishdan gapning g r a m m a t ik
tuzilishiga o ‘tish bilan b ir gu ruh m exanizm lar h a ra k a tg a
keladi.
3. Esda olib qolish so‘zlarn in g gram m atik xususiyatlarini
a m ald a qo'llashni ta ’m inlovchi mexanizmdir.
4. Bir xil tipdagi tuzilishdan boshqa tipdagi tuzilishga
o ‘tish mexanizmi.
5. Programma elementlarini grammatik tuzilishiga yoyish
m exanizm i.
6. So‘zni m a ’nosiga qa ra b qidirishni ta ’m inlovchi m e x a
nizmlar.
7. S in ta g m ala rn i h a ra k a t jih a tid a n p r o g r a m m a l a s h -
tiruvchi mexanizmlar.
8. N u tq tovushlarini tan lash va harakat p r o g r a m m a -
sidan tovushlarni to'ldirishga o ltish m exanizm lari.
9. N u tq ni amalga oshirishni t a ’minlovchi m ex a n iz m .
T adqiqotchi A .R .Luriya n u tq nin g afaziyasini tekshirib,
ular quyidagi turlardan iborat ekanligini tavsiflab beradi:
1 ) d in a m ik afaziya — g a p la r y o rd am i b ila n s o ‘zlash
qobiliyatining buzilishi;
2 ) e f f e r e n t m o t o r a fa z iy a s i — g a p n i n g g r a m m a t i k
tuzilishining buzilishi;
3) afferent m o to r afaziyasi — nutq artikulatsiyasining
buzilishi;
4) semantik afaziya — g aplar o ‘rtasidagi b o g l iq l ik n i n g
buzilishi;
5) sensor afaziya — so 'z la rn i idrok qilishning buzilishi.
N u tq n ing rivojlanishi u c h davrga b o llinadi:
1 -davr — 2 oydan 1 1 oygacha;
2 -davr — I l oydan 19 oygacha;
3 - d a v r — 19 oydan 3 yoshgacha.
N u tq n in g rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega:
a) gugulash;
b) g4udurlanish (soxta s o ‘zlar);
d) paradigmatik fonetika ( 1,3 — 1,5 yoshgacha) — buvi,
buva, o ‘tir,
0
‘tirdi, o £tiradi;
e) n utq n ing vaziyatbopligi (J.Piaje — situativ nutq);
0 n utq egosentrizmi (J.Piaje — egosentrik nutq).
N u tq n in g vujudga kelish nazariyalari
P s ix o lo g iy a , p s ix o f iz io lo g iy a , p s ix o lin g v istik a fan
soh alarida t o ‘plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga
k o ‘ra, akustik nutq signallari m urakkab muvofiqlashgan
h ara k a tla rn in g natijasida n am o y o n b o ‘luvchi m ajmuaviy
ho latla rn in g birlashuvi n u tq apparati deb ataladi.
O d a td a , o ‘pka va nafas olish tana a'zolarining muskul
harakatlari bosimining oshishini va havo oqimlarining (ichki
va tashqi) nutq aktida artikulatorlar qatnasliishini uzluksiz
ravishda t a ’minlab turadi.
N u tq n i vujudga keltiruvchi um u m iy apparat sxemasi
sakkiz jihatni o ‘zida aks ettiradi.
I. N u t q n i n g a n ato m ik tasviri:
1. K o ‘krak qafasi.
2. 0 ‘pka.
3. Traxeya.
4. Ovoz paychalari (aloqalari).
5. T o m o q trubkasi.
6. H a lq u m b o ‘sh!ig‘i.
7. Tanglay pardasi.
8. O g ‘iz b o ‘sh!ig‘i.
9. Burun b o ‘shlig‘i.
II. N u tq n in g funksional elementlari:
1. N afas olish to m irlari, muskullarning kuchi.
2. 0 ‘pka sig‘imi.
3. Traxeya harakati.
4. O voz paychalari tebranishi yoki harakati.
5. T o m o q trubkasining funksiyasi.
6. H a lq u m b o ‘shlig‘ining organik vazifasi.
7. T ang lay pard asin ing holati (torayishi, kengayishi,
shilimshiqligi).
8. O g‘iz b o ‘shlig‘i (uning tarkiblari, a ’zolari: tish, h a v o
harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo).
9. BuRin b o ‘shlig‘i va u n i n g tarkibiy a ’zolari (k ataklari,
tuklari, namligi, quruqligi).
10. O g 'iz d a n nur (yorugMik)ning kirib kelishi, y a ’ni
nurla n ish .
1 1 .B u ru n d a n nurning kirib kelishi.
12. O g ‘iz va b u a m d a n h a v o oqim ining kirishi.
13. Ichki tana a ’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi.
III. N u tq n in g ekvivalent b lo k sxemasi:
1,2,3 — o ‘pka va traxeya sig‘imi;
4 — ovoz (tovush) te b ra n ish in in g m anbayi;
5,6 — hiqildoq va to m o q a'z o larining sig‘imi;
7 — tanglay pardasi m exanizm i;
8 — o g ‘iz b o ‘shlig‘i sig‘imi;
9 — bu ru n b o ‘sh!ig‘i sig‘imi;
10 — og‘iz traktidan c hiqish signali;
11 — burun traktidan ch iq ish signali;
12 — shovqin manbayi.
IV. N u tq n in g xususiyatlari:
1. M a tn — m a ’no — fik r bildirish.
2. M a 'lu m o t (xabar, a x b o ro t) bayoni.
3 . 0 g ‘zaki n u t q d a a x b o r o t n i n g m u a y y a n d a r a j a d a
y o kqolishi.
V. N u tq n in g fonetik elem enti.
VI. N u tq n i idrok qilish nazariyasi:
1. Shkalalashtirish.
2. U nu tish.
3. Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish:
a) akustik, b) vizual, d) taktil.
VII. D inam ik spektrogramma:
a) u n d o s h ,
b) unli.
V III. N u tq faoliyati:
1. Anglash.
2. Anglash ( tu s h u n is h ) .
3. Qayd qilish (fiksatsiya):
a) nazariy va am aliy axborotlar;
b) takroriy fikrlar;
d) diqqatni y o 'n a ltirish (soxta diqqat);
e) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, e m o -
tsiya, hissiyot, iroda: e m otsional — motivatsion, shaxsiy,
irodaviy, kognitiv, regulativ va boshqalar).
Nutq turlarining psixologik tavsifl
Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan
bir q a n c h a ilm iy-tadqiqotlar mavjud bo'Isa-da, lekin bu
b o r a d a um um iylik, t a ’riflar birligi, lining evolutsion va
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda
shakl jih a td a n o'x shashlik yo‘q. N utqn in g neyropsixologik
asoslari, mexanizm lari, artikulatsion va fonetik apparatlari,
psixolingvistik tuzilishi (fonem a, fleksiya) to'g'risida ilmiy-
a m a liy u m u m la s h m a la r ishlab chiqilmagan. Xuddi shu-
ningdek, nutqning genezisi, lining filogenetik va ontogenetik
xususiyatlari, paydo b o ‘lishi, o ‘sishi, o'ziga xos tavsiflanishi
rivojlanish bosqichlari, fazalari, patologiyasi bo'yicha xilma-
xil yon d ashuv lar mavjuddir.
Psixologlar t o m o n i d a n nutqning psixologik m u a m m o
sifatida o ‘rganilishida h a m o ‘ziga xoslik, u n in g shakliy
tuzilishi, m antiqan izchilligi, tasniflanishi mavjud bo'lib,
u la r ilmiy talqinning tu b mohiyati, bayoniyligi bilan o lzaro
fa r q la n a d i. Y o n d a s h u v la r tahliliga to 'x ta lis h d a n o ld in ,
n u tq n in g psixologik tavsiflarini qarab chiqish m aqsadga
muvofiqdir.
Bizningcha, n u tq n in g m uayyan asoslariga suyangan
h o ld a no an'an av iy tasnifini berish uning qiymatini yanada
oshiradi. (Odatda, nutq o g ‘zaki va yozma
Dostları ilə paylaş: |