O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Гостеева Е.И. Ф илософия вайшешики. Ташкент, 1963.
2 Qarang: Лысенко В.Г. “Философия природы” в Индии: атомизм школы
вайшешика. М ., 1986.
3 Qarang: Чаттверджи С. и Датта Д. Введение в индийскую философию.
М ., 
1955, 
146—197-betJar.
12

---

Ushbu maktab ijodkorlari turli m ashqlar yordamida inson ruhi- 
yatini, m a’naviyatini, fikrlash tarzini o'zgartirish mumkin, de- 
gan g‘oyani bayon qildilar. H atto turli mashqlar yordamida 
insonda xayrihohlikka, ezgulikka, yaxshilikka intilish kabi oli- 
janob xislatlami shakllantirish m um kin, deb hisoblaydilar1.
Qadimgi H ind falsafasidagi ortodoksal oqim -m aktablardan 
yana biri mimansadir. Ushbu maktabga eramizning uchinchi 
asrlarida yashagan Jaymini asos solgan. M imansa maktabining 
muxlislari yana Vedalarga qaytishga d a’vat etadilar. Ulaming 
fikricha, haqiqatni inson aqli yordamida bila olmaydi. Haqiqatga 
faqat bilim va ongli harakat yordamida erishiladi, degan g'oyani 
ilgari suradilar. Kishilami diniy urf-odatlarga rioya qilish, ijti- 
moiy burchni bajarishga chorlaydilar. M imansa maktabining 
muxlislari fikriga muvofiq, ijtimoiy burchga (dxarmaga) sadoqat 
insonni o'zligini anglashga olib kelishi mumkin. 0 ‘zligini ilg‘ab 
olish — insonga har qanday badbaxtliklardan qutulish uchun 
oxirgi najotdir, degan fikrni bayon qiladilar.
Noortodoksal oqimning shakllanishida salmoqli hissa qo'shgan 
diniy-falsafly maktablardan biri jaynizm dir2. Jaynizm maktabiga 
eram izdan aw al oltinchi asrda yashagan, Kshatriy tabaqasiga 
mansub Bixarlik Maxavira Vardxamana asos solgan. Maxavira (yoki 
Jina) asos solgan jaynizm ta ’limotiga ko‘ra, inson borlig'ini 
ikki: moddiy va m a’naviy (ruhiy) asos tashkil etadi. O 'sha asos- 
lar biri-biri bilan «karmalar» orqali bog‘lanib, biri ikkinchisiga 
ta ’sir o‘tkazib turadi. Inson tanasining asosini ham xuddi o ‘sha 
karmalar (nozik material, yoxud nozik materiya) tashkil etadi. 
Inson tanasida nozik materiya dag‘al materiya bilan qo‘shilishi 
uning m a’naviy-ruhiy holatining doimiyligini ta ’minlaydi.
Jaynizm maktabi ijodkorlari karm a konsepsiyasini ishlab 
ch iq d ilar. U shbu konsepsiyaga m uvofiq, m oddiylik bilan 
m a’naviylik orasidagi o ‘zaro aloqadorlikning sakkizta turi bo‘ladi. 
0 ‘sha sakkizta tur biri ikkinchisidan o ‘ziga xos xususiyatlari bilan 
tubdan farq qiladi. Lekin o'sha sakkiz xususiyat orasida muhim 
ikki fundamental xususiyat: yaxshilik va yomonlik inson amaliy 
faoliyati uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ‘ladi. Xuddi o‘sha