O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

2 Qarang: Философия. Часть первая. История философии. М., 1999, 35—38-betlar.
15

---

hayotining ma’nosini kundalik hayotdan ko‘proq huzur-halovat 
olish, azob-uqubatlardan holi bo‘lish tashkil etmog‘i lozim. Lekin 
ayrim hollarda huzur-halovat, turli azob-uqubatlar bilan birga 
ro‘y berishi ham mumkin. Azob-uqubatlardan esa ko‘r-ko‘rona, 
birdan voz kechib bo‘lmaydi. Chunki ba’zan huzur-halovat azob- 
uqubat bilan chirmashib ketadi. Kishilarda o ‘zining kundalik 
amaliy faoliyatidan, turm ush tarzidan rohatlanish tuyg‘usini 
shakllantirish — chorvaka maktabi ijodkorlarining ulkan orzusi 
edi. Shuning uchun ham chorvakaliklar — «yegin, ichgin, 
xursandchilik qilgin», degan qoidaga ko‘proq amal qilar edilar.
Shunday qilib, qadimgi zam on Hind falsafasining o ‘ziga xos 
eng muhim xususiyati transendentalizmga moyilligi, ya’ni inson 
va uning ruhiy-m a’naviy olami, taqdiri va istiqboli koinotdan 
ta sh q a rid a
y ash ay o tg an
tra n s e n d e n ta l 
b ilim la r 
b ila n
bog‘langanligini e’tirof etishdir. Qadimgi Hind falsafasiga ko‘ra, 
inson tana bilan jonning yig‘indisi, «dunyoviy jon»ning ajralmas 
bo'lagidir. «Dunyoviy jon» odamning inson darajasiga ko'tarilishida 
m uhim ahamiyat kasb etadi. «Dunyoviy jon»ning inson tabiiy- 
ijtimoiy qiyofasiga ta ’sir o'tkazish jarayoni doimo o ‘zgarib tura- 
di. 0 ‘z navbatida, yakka kishining joni («individual jon») ham
«dunyoviy jon»ga o ‘z ta ’sirini o‘tkazadi. Bunday o ‘zaro ta ’sir 
tufayli inson tabiatida ijobiy o ‘zgarishlar ro ‘y berishi bilan birga 
kamchiliklarga yo‘l qo'yish, aldash, firibga moyillik kabi salbiy 
holatlar ham vujudga keladi. Bunday salbiy holatlarni bartaraf 
etmoq uchun inson ham isha erkinlik tom on intiladi. Xuddi 
shuning uchun ham insonning boshqa tirik mavjudotlardan farq 
qiluvchi eng m uhim xususiyati erkinlikka intilishdir. H ind fay­
lasuflari inson tabiatida uchraydigan ijtimoiy illatlarni bartaraf 
etish, o ‘z navbatida, kishilarning erkinlikka erishish yo'llarini 
qidirdilar.
Inson to ‘g‘risidagi dastlabki fikr-mulohazalarni qadimgi Xi­
toy manbalarida ham yaqqol ko‘rish mumkin. Bunga qadimgi 
Xitoy madaniy merosining toji hisoblangan uch asosiy kitob: 
«Ashulalar kitobi» («Shi szin»), «O'zgarish kitobi» («I szin»), 
«Tarix kitobi» guvohlik beradi.
Xitoy afsonalarida, rivoyatlarida dastlabki inson Odamato 
Pango qiyofasida namoyon b o ‘ladi. Eramizdan awalgi XII asrda 
mavjud bo'lgan Chjou davlatida dastlabki inson (Odamato) Pan­
go yashagan ekan. U shunchalik kuch-qudratga ega boMganki,
16

---

uning nafasidan shamol, bulut, boshidan momaqaldiroq, chap 
ko'zidan quyosh, o ‘ng ko‘zidan oy, beli, oyoqlari va q o ‘llaridan 
yorug1 dunyoning to ‘rt tom oni, qonidan daryolar, terlaridan 
yom g'ir va shudring, ko‘zining yarqirashidan yashin paydo 
bo‘lgan em ish1. Cheksiz bo‘shliqlardan iborat bo‘lgan olam uning 
qudratli zarbasidan yer va osmonga bo‘linib ketibdi. O'zining 
sehrli kuch-qudrati bilan olamda tartib-intizom o‘m atgan Odam- 
ato — Pangodan odam zot bir umrga qarzdor emish.
Dastlabki odam bolasining vujudga kelishi, uning inson dara- 
jasiga ko‘tarilishi haqidagi fikr-mulohazalar uzluksiz o‘zgarib bor- 
gan. C h u n o n c h i, q adim gi «A shulalar kitobi» (« S h e’rlar 
to ‘plami»)da aytilishicha, odam ni («Туап») osm on yaratgan 
emish. Osmon eng umumiy yaratuvchi, buyuk boshqaruvchi 
bo'lganligi uchun ham odam degan zotni yaratdi va unga hayot 
ato etdi.
Qadimgi Xitoy manbalarida'n biri «O'zgarish kitobi»da bayon 
qilinishicha, odam olam bilan bevosita bog‘liq. Olamni olam 
qilib ushlab turgan o ‘nta asosiy ustun bor. Butun olam o ‘nta 
ustun: yan, in, osmon, yer, inson, olov, suv, metall, yog‘och, 
urug‘larga tayanib turadi. 0 ‘sha ustunlaming mustahkamligi in ­
son va uning amaliy faoliyati bilan bog‘liq. Inson faoliyati esa 
dunyoqarash bilan aloqador. Osmon, yer va inson dunyoqa- 
rashning asosiy elementlari emish. K o‘rinib turibdiki, qadimgi 
Xitoy manbalarida inson, osmon, yer orasida o ‘zaro aloqadorlik 
mavjudligi e ’tirof etiladi.
Qadimgi Xitoy manbalarida ta ’kidlanishicha, odamzot hayo- 
tida kosmos bilan oqilona munosabatda bo‘lish hal qiluvchi ahami- 
yatga egadir. 0 ‘sha uyg‘unlashuv (garmoniya) insonning xulq- 
atvorida, xatti-harakatida, rasm-rusumlari, urf-odatlari, taom - 
larida yaqqol namoyon bo'ladi. Inson xatti-harakatida yaxshilik va 
yomonlikning vujudga kelishi uchun turtki beradi. Yomonlik kos­
mos bilan inson orasidagi nooqilona munosabatlarning natijasi 
emish.
Odamning inson darajasiga ko'tarilishi, uning boshqa tirik 
mavjudotlardan farq qiluvchi insoniy xususiyatlari haqidagi dast­
labki fikr-mulohazalami ham, yuqorida biz eslatib o ‘tgan, qadim­
gi Xitoy manbalarida uchratish mumkin. C hunonchi, odamdagi