Olam va odam borlig'ining o ‘zaro aloqadorligi haqidagi dast
labki flkr-mulohazalar ortodoksal oqim rivojiga sezilarli hissa
qo‘shgan vaysheshika maktabi namoyandalarining qaraslilarida ham
o‘z ifodasini topdi1. Vaysheshika diniy-falsafiy maktabiga eramizdan
oldingi uchinchi asrda yashagan Kanada asos solgan. Aniqroq
qilib aytganda, Vaysheshika maktabi ijodkorlarining olam va odam
borlig'i, uning o ‘ziga xos xususiyatlari to ‘g‘risidagi qarashlarini
Kanada m a’lum bir sistemaga soldi. Vaysheshika ta’limotiga ko‘ra,
olam va odam orasidagi o ‘zaro aloqadorlik, o ‘zaro ta ’sir doimo
o ‘zgarib turadi. 0 ‘zgarishlar esa doimiy yoki mavsumiy b o ‘ladi.
Lekin o ‘sha o ‘zgarishlar jarayonida doimiy o'zgarmas bir ele
m ent — atom mavjud bo ‘ladi. Atomlar abadiy, bo ‘linmas, yo‘q
bo'lm as bo'lib, u hech kim tom onidan yaratilmagan. Atomlar
o ‘ziga turli xossa va xususiyatlarni, ya’ni turli sifatlami mujas-
samlashtiradi. Insonning sezgi a ’zolari sezishga qodir b o ‘lgan
b archa tirik va o ‘lik m avjudotlar ana o ‘sha atom larning
q o ‘shiluvidan hosil bo ‘ladi. H atto tug'ilish ham , qayta tug'ilish
ham atomlarning qo‘shilishi yoki ajralishining natijasidir, degan
g‘oyani bayon qiladilar2.
ii
Vaysheshika ta ’limotiga ko‘ra, o‘ziga turli xususiyatlarni, xos-
salarni birlashtirib turgan sifatlar ikki: umumiy va xususiy gu-
ruhlarga bo'linadilar. H ar qanday sifatning substansiyasini m od-
diy asos (suv, olov, yer, efir) bilan birga nom oddiy ruh
(atm an) ham belgilaydi. Ruh — nomoddiy, cheksiz b o ‘lib, ikki
xil shaklda namoyon bo‘ladi. Chunonchi, birinchi shakli ishvara
bo‘lsa, ikkinchi shakli param atm andir, deb ta ’kidlanadi.,
Vaysheshika nyaya ta ’limoti bilan bevosita bog'liq. Bu ikki
ta ’limot biri ikkinchisini to‘ldiradi. Nyaya maktabining asoschisi
Akshanada G otam a (Goutam a) b o ‘lib, eramizning boshlarida
yashab, ijod etgan. Nyaya maktabining ijodkorlari insonning bilish
borasidagi faoliyatini tavsiflashga harakat qildilar3.
Ortodoksal oqimning shakllanishiga sezilarli hissa qo‘shgan
maktablardan biri yogadir. Yoga diniy-falsafiy maktabiga eramizdan
aw algi taxm inan ikkinchi asrda yashagan Patanjali asos solgan.
Dostları ilə paylaş: 
