O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Jaloliddin Rumiy. M a’naviy masnaviy. Birinchi jild. Birinchi kitob. Toshkent,
1999, 40, 160, 307-betlar.
2 Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. Toshkent, 1997, 111—112, 117-
betlar.
199

---

voqealami tahlil qilmay, yuzaki munosabatda bo‘lishga olib keladi.
Rumiyning fikricha, inson m a’naviy yetukligini ifodalovchi 
muhim alomatlardan biri shukronalikdir. Inson ba’zan Olloh­
ning qahri uchun, ba’zan esa uning mehri uchun shukur qiladi. 
Bularning har ikkalasi ham xayrlidir. Chunki shukur qahrni 
lutfga aylantirishi ham, ba’zan esa zaharga aylantirishi ham 
mumkin. Shukur ne’mat siynasini sog'moqdir. Ma’naviy kamo­
lotga erishgan aqlli inson oshkora yoki pinhona jafolarga shukur 
qiluvchi zotdir. Shukurning teskari tom oni noshukurlikdir. 
Noshukurlikning zaminida ochko'zlik yotadi. Ochko‘z kimsa har 
doim qo‘lga kiritganidan ko‘prog‘ini istaydi1.
Jaloliddin Rumiy musulmon falsafasida birinchilardan bo'lib, 
«insonning ixtiyoriy o‘limi» haqidagi g‘oyani ilgari surdi. Ixti- 
yoriy o‘lim, o‘z navbatida, o'lmasdan turib o'lishdir. 0 ‘lmasdan 
turib o ‘lish haqida fikr-mulohaza yuritganda, mutafakkir mard- 
larcha o ‘limni, bu dunyoning hoy-u havaslaridan, lazzatlaridan 
ixtiyoriy voz kechishni tushunadi2. Inson o'lmasdan turib o£lish 
maqomiga yetmog'i uchun nafsdagi yomon illatlardan voz 
kechmog‘i, xushlamagan narsalarini takammul qilmog‘i zarur 
bo‘ladi. Bu yerda, Sharqning buyuk allomasi, nafs deganda faqat 
oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojni emas, balki insonning bilimsizli- 
gi, uzoqni ko‘ra olmasligini ham nazarda tutadi3.
Musulmon falsafasida Muhyiddin ibn Arabiy tomonidan il­
gari surilgan — Xudo insonga o'xshaydi, o ‘z navbatida, Xudoda 
mavjud bo‘lgan fazilatlar, xislatlar, xosiyatlar insonda ham 
mavjud bo‘ladi, degan g'oyani Jaloliddin Rumiy yanada rivoj- 
lantirdi. Uning fikriga ko‘ra, insonning m a’naviy olamidagi ba’zi 
fazilatlar, xislatlar, xosiyatlar, karomatlar Xudoning hidoyasi va 
soyasidir. Bunday xususiyatlar inson ma’naviy qiyofasida Xu­
doning ta ’sirida hosil bo'lgan. Masalan, qo‘l har qanday yu- 
mushni aqlning sharofati bilan amalga oshiradi. Aqlning soyasi 
yo‘qdek bo‘lib ko'rinsa ham, baribir uning ko‘lankasini borligi 
rost. Mabodo, insonning aqli zaif bo‘lsa, uning barcha sezgi