O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Immanuil Kant 1724-yiIda Kenigsberg shahrida hunarmand oilasida tug‘ilgan.
Um um iy o'rta m a’lum otni ona shahrida olgan. Kenigsberg universitetining falsafa
fakultetini tugatgan va to'qqiz yil xonadon o'qituvchisi b o ‘lib ishlagan. 1755-yilda
Kenigsberg universitetida magistrlik dissertatsiyasi qilgan va o ‘sha yildan e ’tiboran
privat-dotsent b o‘lib ish boshlagan. 1770-yilda Kenigsberg universiteti mantiq va
metafizika kafedrasini boshqarish huquqiga ega bo'lish uchun professorlik disser-
tatsiyasini himoya qilgan. 1779-yildan e ’tiboran Berlinda faoliyat ko'rsatgan. 1784-
yilda vafot etgan. U ning inson to ‘g‘risidagi qarashlari «Antropologiya», «Sof aqlni
tanqid» kabi asarlarida bayon etilgan.
2 Кант И. Сочинения. В ш ести томах. Том 4(2), М ., 1965, 361-bet.
328

---

inson shaxsi vujudga kela boshlaganligidan dalolat beradi. Mash­
hur nemis faylasufi ushbu muammoning yechimiga oid to‘la va 
aniq fikr bayon qilmagan bo‘lsada, o‘zini o‘zi anglash — 
shaxs shakllanish jarayonining eng muhim elementi ekanligini 
ta’kidlaganligi, ushbu muammoni kun tartibiga qo‘yganligining 
o ‘zi katta ahamiyatga molikdir.
Ikkinchisi: «Shaxs» degan tushunchani ishlatgan vaqtda nimani 
inobatga olmoq zarur? Ushbu tushuncha insonning yaxlitligini, 
yoki uning ma’lum bir muhim tomonini ifodalaydimi? «Shaxs» 
deganda inson borlig'ining tabiiy asoslari haqida gapirish kerakmi? 
degan savollardir. Ushbu savollarga javob beigan Kant, shaxs 
deganda, eng awalo, inson borlig'ining tabiiy asoslari haqida fikr 
yuritmoq darkor, deb qaradi. Bunday mulohazalami «Antropologi- 
ya» asarining «Shaxsning xarakteri» bo'limida ko‘rishimiz mumkin.
Kant inson strukturasini tabiiy va ijtimoiy tomonlarga bo‘lib 
o‘rganishni taklif etadi. U antropotsentrizm prinsiplariga qarshi 
chiqish, insonga ta’rif berganda uch muhim elementga alohida 
e’tibor berish zarur ekanligini ta ’kidladi: «1. Tirik mavjudot 
sifatida insonda hayvoniy alomatlarning borligi. 2. Tirik va aqlli 
mavjudot sifatida unda insoniylik alomatlarining borligi. 3. Aqlli 
mavjudot va shuning bilan birga unda fikr-mulohazalami singdirish 
imkoniyati mavjud bo'Igan shaxs alomatlari borligi»1.
Inson shaxsini ifodalovchi turli alomatlarni har tomonlama 
tahlil qilgan Kant uning faoliyatidagi axloqiy cheklashlarning 
o‘mi, bunday cheklashlarning turli qonunlarda ifodalanishi, ushbu 
qonunlaming jamiyat a ’zolari kundalik faoliyatida o‘z ifodasini 
topishiga alohida e ’tibor berdi. Inson turli nomaqbul ishlar, 
hatto ba’zan jinoiy ishlar ham qilib qo‘yishi mumkin ekan­
ligini Kant rad etmadi. Axloqiy qoidalarga rioya qilmaslik oqi- 
batida turli to‘qnashuvlar vujudga kelishi mumkin ekanligini ham 
tan oldi. Shuning bilan birga Kant inson axloqsizligini qattiq 
qoraladi. Kishilardan axloqiy norma va jamiyat oldidagi mas’uliyat, 
burchlarini bajarish zarur ekanligini talab qildi. Uning inson 
konsepsiyasida axloqiy poklik jamiyat a’zolari faoliyatining asosiy 
mezonidir. Lekin Kant axloqiy yetuklikda turli cheklashlar, man 
qilishlami absolutlashtirdi. Buning natijasida inson faoliyati real 
shart-sharoitlar ta’siri ostida emas, balki individual ongga alo- 
qador bo‘lgan axloqiy talablar, qoidalar ta’sirida sodir bo‘ladi.