O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Wilon C. Untroduction the N ew Existentialism, Ind, 1966.
2 Myrdocn I. Sartre — Romantic Rationalst, Ind, 1967.
371

---

turgan kishi uchun ham olam bema’nilikdir. Chunki inson ha- 
yotining bir chekkasida o‘lim fursat kutib, poylab turibdi. 0 ‘lim 
arafasida turgan kishi hayotining mazmunini o'rganish XX asr 
ekzistensializm falsafasi va adabiyotida katta o‘rinni egallay bosh- 
ladi. Afsuski, sho‘ro hokimiyati yillarida markscha-lenincha fal­
safa va adabiyot ushbu muammoga kalondimog‘lik bilan yon- 
dashdi, bunday muammolar insonning kundalik tashvishlari 
doirasiga kiritilmadi.
Yaqin kishisining o'limidan qattiq g‘am, alam chekib, iz- 
tirobga tushgan, ayni kuch-quwatga to'lgan paytda o‘lim bilan 
ro‘para kelgan har qanday odam bolasi ham chuqur o‘yga toladi. 
Xayol uni qop-qorong‘u, oxiri ko'rinmaydigan chuqur jarlik 
tomon boshqaradi. Butun hayotining mazmuni quvonch-u shod- 
lik bilan limmo-lim to ‘lib turgan inson uchun bunday paytda 
hayot birdaniga mazmunsiz, quruq bir bema’nilikka aylanib 
qoladi. 0 ‘lim eshik qoqib turganda munosib jon berish, yashab 
qolish uchun kichik imkoniyat bo‘lsa, undan ustalik bilan 
foydalanish, o‘limga qarshi kurash olib borish, o‘zgalarning 
o ‘lim changalidan qutulib qolishiga ko‘maklashish — bularning 
hammasi buyuk va har bir kishi uchun bajarilishi zarur bo‘lgan 
qoidalardir. Shuning uchun inson hayot-mamoti, hayotining 
mazmuni — adabiyot, san’at, falsafaning abadiy mavzusi bo‘lib 
qolaveradi.
Biroq klassik falsafada ham, noklassik va antiklassik falsafada 
ham o‘lim mavzusining o ‘rni turlicha, ya’ni o‘limga turlicha 
baho beriladi, o'lim turlicha sharhlanadi. Xususan, antik falsa­
faning buyuk namoyandalaridan biri Epikur «yovuzliklaming 
eng dahshatlisi bo'Igan о‘limning bizga umuman aloqasi yo‘q, 
negaki biz bor ekanmiz, o ‘lim yo‘q, o ‘lim bor ekan biz 
yo'qmiz», — degan edi1. Hozirgi zamon ekzistensializm falsafasi 
ham inson hayoti abadiy emasligi va o'limning muqarrarligi 
haqida fikr yuritadi. Jumladan, Jan Pol Sartr o‘zining «Borliq 
va yo'qlik» asarida ta’kidlaganidek, inson tirikligi, ya’ni hayoti 
«o'limga olib boruvchi borliq»dir. Shunday ekan, tiriklik (mavjud- 
lik) ham, o ‘lim ham bir xil mavqedagi bema’nilikdir (absurd- 
dir). Sartming fikriga asosan, bizning tug'ilishimiz ham, o'lishimiz 
ham bema’nilikdan iborat bo‘lib, hayot muttasil bilish va dunyoni