O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
k o ‘rish
mum kin. Insonning hayot va mamot oralig'iga tushib qolishi, bunday og‘ir sharoitda yashash muammosi — individuallikning o‘zi umum- insoniy muammoga aylanganligidan dalolat beradi. O'z navba- tida, tarixiy vaziyatning o‘zi bugun hayot va mamot oralig'iga tushib qoldi. Endilikda insoniyat yashashi ham, yer kurrasida mavjud bo‘lib qolishi yoki qirilib ketishi, halok bo£lishi ham mumkin. Insoniyat tarixida birinchi marta o‘lim abstraktlikdan reallikka aylandi. Ana shunday sharoitda inson deb ataluvchi tirik mavjudot (jins) hayotida ham, yakka individ hayotida ham katta jasorat, mustahkam refleksiya, baquwat iroda, nooqilona inti- 373 lishlarga, o‘ylovsiz his-tuyg‘ularga qarshi kurash malakasiga ehtiyoj kuchaydi. Inson bolasining dahshatli hayot va mamot o'rtasiga tushib qolganligi, har bir qo'ygan o‘ylovsiz qadami ko‘z ко‘rib, quloq eshitmagan fojialarga olib kelishi mumkinligini zudlik bilan ilg'ab olishi darkor. Hatto bugun ko'pchilikni qamrab olgan qo'rquv tuyg‘usi ham yer yuzasidan insoniyatni saqlab qolishga xizmat qilmog'i zarur. Awallari yakka kishiga qo'llanilgan ekzistensial tushunchalarning butun insoniyatga nisbatan ishlatilishi, noyob individ va jamiyat taqdiri ajralmas ekanligidan dalolat beradi. Inson o'zining insoniyatdan ajralmas ekanligini anglab oli- shida erkindir va u buni anglab olishi 6hart. Ekzistensializm falsafasining tushUntirishicha, insonni har qanday vahima, dah- shatlardan taraqqiyot saqlab qoladi. Ispan faylasufi X.Ortega-i- Gaset (1883— 1955-y.) ta ’kidlaganidek, inson substansiyasi hisoblangan taraqqiyot g'oyasi yevropaliklar va amerikaliklardan radikal xavf-xatar tuyg‘usini uxlatib, so‘ndirib qo‘yadi. Agar insoniyat taraqqiyot tomon doimiy ilgarilab boraversa, oxir- oqibatda biz o'zimizni hamisha ehtiyotkor bo'lish tuyg'usidan xoli qilgan bo‘lamiz, o‘zimizni barcha tashvishlardan yiroqlash- tiramiz, har qanday mas’uliyatlardan ozod qilamiz va insoni- yatning o‘zini yanada takomillashtirishT va huzur-halovatda ya- shashi uchun imkoniyat yaratgan bo‘lamiz. Taraqqiyot tufayli insoniyat tarixi har qanday dramatizmdan ozod bo‘ladi. Shunday qilib, klassik falsafiy fikrlash madaniyati asosida ratsionalizm yotgan bo'lsa, XX asrga xos antiklassik falsafada irratsionalizm ruhi hukmronlik qildi. Klassik falsafa bilan anti klassik falsafadagi eng muhim kurash — ratsionalizm bilan ir ratsionalizm o'rtasidagi kurashda o‘z ifodasini topdi. Agar ratsionalizm falsafasi inson — odam deb nomlanuvchi tirik mavjudotning tipik vakili, mustaqil shaxsni har tomonlama o'rgangan bo'lsa, ekzistensializm falsafasi o'zining butun sa’y- harakatini insonning individual, o'ziga xos, takrorlanmas xu- susiyatlarini o‘rganishga qaratdi. Boshqacha aytganimizda, ek zistensializm falsafasining tadqiqot obyekti — inson borlig‘ining individual xususiyatlari, inson hayotining ma’nosi va mazmuni, uning bilimlari, qadriyatlari, bir ibora bilan aytganda, shaxs ning «hayotiy olami»dir. Ekzistensializm namoyandalarining fikriga ko‘ra, insonning «hayotiy olami» — moddiy olamning qanday- 374 dir bir lahzasi emas, balki uning ma’naviy olamiga ta ’sir o‘tkazuvchi barcha subyektiv omillaming ham natijasidir. XX asrning inson falsafasi — ekzistensializm tarixiy taraq- qiyot negizida vujudga keldi va inson borlig‘ining barcha jabha- larini o‘zida qamrab oldi. 0 ‘z navbatida, ekzistensializm XX asrning ijtimoiy inqirozi zamonida shakllandi va rivojlandi. In sonning eng og‘ir damlardagi holati, ichki kechinmalarini o‘rgandi. Bunday og‘ir, murakkab vaziyatdan chiqish muam- molarini har tomonlama tahlil etgani uchun ekzistensializm falsafasiga Yevropada ba’zi birovlar «inqiroz falsafasi», degan yorliq ham osdilar. Shunday bo'lishiga qaramasdan, ekzistensia- list faylasuflar inqirozga yuz tutgan siyosiy tuzumlar, ijtimoiy- iqtisodiy doktrinalar, madaniy-ma’naviy an’analar markazida turgan inson haqida o‘ylay boshladilar. Inson haq-huquqlari, baxt-saodati, shaxs erkinligini himoya qila boshladilar. Ekzistensializm falsafasi inson o'zining olijanob gumanistik maqsadlariga erishmog'i uchun, eng awalo, mutlaqo erkin bo‘lmog‘i zarur, deb tushuntirdi1. Erkinlik — bu onglilikdir. Inson erki o‘z qo'lida bo‘lsa, o'zining hayotdagi ma’naviy-axloqiy po- zitsiyasini o‘zi tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kundalik amaliy faoliyatini xuddi shu pozitsiyadan turib boshqaradi. Inson tur- mush tarzida erkinlik barqaror bo'lgandagina ular o'zlarining amaliy faoliyatlarini tashqi muhit ta ’sirida emas, balki ichki ta ’sirlanish, ichki uyg‘onish ta’sirida umuminsoniy manfaatlar tomon boshqaradilar. Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|