O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

56

---

II. 0 ‘RTA ASR FALSAFASIDA INSON
MUAMMOSI
0 ‘rta asr insoniyat bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot jarayo- 
nining eng uzoq davom etgan bosqichidir. 0 ‘rta asrlarni ilmiy- 
falsafiy adabiyotda Rim imperiyasining halokatidan (476-yil) 
boshlash urf bo‘ldi‘. Tabiiyki, bunday chegara shartli edi. Chun­
ki o‘rta asr falsafasi haqida fikr yuritganimizda, eramizning 
I—IV asrlaridan boshlab XIV—XV asrlargacha bo‘lgan fikrlash 
madaniyati tarixi bosib o ‘tgan yo‘l haqida gapirish o‘rinli 
bo‘lardi,2 deb hisoblaymiz.
0 ‘rta asr falsafasining shakllanish jarayoni Yevropada xris- 
tian dinining vujudga kelishi va uning tarqalishi bilan bog‘liq 
bo‘lsa, Osiyo, Afrika mamlakatlarida, xususan, 0 ‘rta Osiyoda 
islom dinining paydo boiishi va uning rivojlanishi bilan bevosita 
bog‘liqdir. Chunonchi, xristian dini eramizning I—II asrlarida 
Rim imperiyasining sharqiy viloyatlarida vujudga kelib, 0 ‘rta 
dengiz atrofi mamlakatlariga keng tarqala boshlagan bo‘lsa, is­
lom dini eramizning VI—VII asrlarida Shimoliy Afrikada paydo 
bo‘ldi va tez orada nafaqat Osiyo, balki Yevropa mamlakatlariga 
ham keng tarqaldi3.
Qadimgi zamon falsafasi ko‘p xudolik (politeizm) bilan bir 
xudolik (monoteizm) orasida tebranib, qalqib turgan bo‘lsa, 
o‘rta asr falsafasi bir xudolikka asoslanganligi bilan tubdan farq 
qiladi Shuning uchun ham o‘rta asr falsafasining ildizlari 
iudaizm, xristianlik va islom dinlariga borib'taqaladi. 
‘
O'rta asr falsafasining eng muhim xususiyatlaridan biri, uning 
teotsentrik xususiyatga ega ekanligidir. Teotsentrik fikr yuritish 
madaniyatiga asosan, olamdagi butun mavjudotning yaratuvchisi
— Xudodir. Teotsentrik xususiyatga ega bo‘lgan o‘rta asr falsafa­
sining asosida yaratish va kashf etish g‘oyasi inson to ‘g‘risidagi 
fikr-mulohazalarning negizini tashkil etadi.
M a’lumki, qadimgi zamon, xususan, Eron, Turon va Yu­
non faylasuflari inson jamiki tirik mavjudotlaming toji ekan-