O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 
Tommazo Kampanella Renessans davri falsafasining yirik namoyandasi. U
1568-yilning 5-sentyabrida Italiyada tug'ilgan. Qadimgi zamon va o ‘rta asr faylasuf-
larining asarlari, ayniqsa, Aristotel falsafasi, Fom a Akvinskiy qarashlari, o ‘z
zamonasining naturfilosofiyasi bilan yaxshi tanish bo'lgan. Protestanlarning hokimi-
yatni restavratsiya qilishlariga qarshi b o‘lgani uchun inkvizitsiya agentlarining uzluksiz
quvg‘iniga giriftor b o ‘lgSn. 1639-yil 21-m ayda vafot etgan. Uning falsafiy qarash­
lari «Sehrgarlik va narsalaming his etishi haqida» (1620), «Quyosh shahri»
(1629), «G ‘alabaga erishgan ateizm» (1631), «Universal falsafaning uch qismi
yohud narsalar haqida metafizik ta’limot» (1638), «Falsafa, hissiyot yordamidagi
isbot» (1591) kabi asarlarida bayon etgan.
113

---

etilgan. Tommazo Kampanella cherkov va dunyoviy hokimiyat 
tarafdori edi. Protestantlarning hokimiyatni restavratsiya qilish- 
lariga mutlaqo qarshi edi. Rim papasining butun xristianlar 
ustidan hukmron bo‘lishini istar edi.
Kampanellaning fikriga muvofiq Xudoning butun yer yuzida 
hukmronligini ta’minlamoq uchun jamiyatda jiddiy qayta qurish- 
ni amalga oshirmoq darkor. Buning uchun, eng awalo, turli 
nopokliklar bilan topilgan mulkni va zulmni tugatmoq zarur. 
Bunday ulug'vor vazifa hamkorlik, tenglik va erkinlikka asoslan- 
gan ijtimoiy tuzum yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi, degan 
g‘oyani ilgari suradi.
Kampanellaning 1629-yilda yozilgan «Quyosh shahri» asa- 
rida uning ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy-axloqiy qarashlari ba- 
yon etilgan. Asarda olg‘a surilgan g‘oyalar kitob mualliflning 
ijtim oiy-siyosiy, m a ’nav iy-axloqiy qarashlariga, shaxsiy 
kechinmalariga to ‘la mos tushadi. Tomas M ordan farqli 
o ‘laroq, u iqtisodiy m uammolarga, xususan, iqtisodiyotni 
qayta qurish masalalariga kam e ’tibor beradi. Xristianlarning 
xohish-irodasiga qarab xususiy mulkni tugatish mumkin 
bo'lardi, deb hisoblaydi.
«Quyosh shahri»da orzu qilingan davlat tuzum i ideal- 
lashgan teokratik sistem a nam unasi b o ‘lib, uning boshida 
quyosh ramzi bo‘lgan Qohin, birinchi dindor, yirik metafizik 
turadi. Bir umrga saylab q o ‘yiladigan bosh hukm dor o ‘z 
davrining barcha bilim lari bilan tanish b o ‘lmog‘i darkor. 
Bosh hukm dor jam iyat oldida turgan, yechilishi o ‘ta zarur 
bo'lgan barcha m uam m olar yechim ini topish yo'llari, us- 
lub va usullarini bilishi zarur. Jam iyatning turli jabhalari 
yumushlari bilan uning yordam chilari shug'ullanadi. Yor- 
dam chilar yirik olim lar orasidan saylab qo'yiladi. Urush va 
tinchlik masalalari bilan shug‘ullanuvchi yordamchining xulq- 
atvori, x atti-harakatida kuch-quvvat, san’at, hunarm and- 
chilik va fan m asalalari bilan shug‘ullanuvchi yordam chida 
donishm andlik, tug‘ilish va bolalar tarbiyasi masalalari bilan 
shug‘ullanuvchi yordam chida m uhabbat ustuvorlik qilm og‘i 
lozim.
Fuqarolik hayoti va faoliyati bilan bevosita shug'ullanish turli 
lavozimlarni egallab turgan kishilarga topshiriladi. Bunday kishi- 
lar ham fuqarolar orasidan saylab qo'yiladi. Mansabdor kishi-
114

---

lami saylashda ularning bilimi, ishbilarmonligi, xolisligi, jami- 
yatni boshqarish qobiliyatlari hisobga olinadi. Lekin Kampanella 
orzu qilgan davlat-jamiyat modelida uni boshqarish ishlaridan 
din, cherkov ajratilmaydi. Jamiyatning boshqarish mexanizmini 
ushlab turgan mansabdorlarning ko‘pchiligi dindorlar bo‘ladi. 
Jamiyatni boshqarish ishlarida, hatto sehrgarlar ham ishtirok 
etadilar. Ko‘rinib turibdiki, Kampanella orzu qilgan jamiyatda 
siyosiy-dunyoviy hokimiyat din va cherkov bilan uyg'unlashib 
ketadi. 0 ‘z navbatida, Quyosh shahri fuqarosining diniy dunyo- 
qarashi tabiat falsafasi bilan qo‘shilib-qorilib ketadi. Ularning 
uyg‘unlashuvini ta’minlash Quyosh shahri hokimiyatining eng 
muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kampanellaning davlat-jamiyatni boshqarish dasturi asosida 
butun dunyo fuqarolarini birlashtirish g'oyasi yotadi. Lekin 
o‘sha butun dunyo fuqarolari birlashgan yagona davlatni Rim 
papasi boshqarishi shart, deb hisoblaydi. Uning fikriga ko‘ra, 
turli davlat vakillaridan tashkil topgan Rim senati barcha 
muammolami, bahsli-munozarali masalalarni tinchlik yo‘li bilan 
yechishi lozim.
Kampanella ijtimoiy-siyosiy qarashlarining asosida yangi jamiyat 
qurish g'oyasi yotadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, u qur- 
moqchi bo‘lgan yangi jamiyatning hamma sferasida aql-farosat 
ustuvor, jamiyatda o‘rnatilgan barcha tartib-intizom aqlga, ijti­
moiy adolat prinsiplariga asoslanadi. Shuning uchun ham bu 
yerda birovlar hisobidan kun ko‘ruvchi tekinxo‘rlar, ishyoq- 
maslar yo‘q. Barcha fuqarolar, jumladan, xotin-qizlar ham ishlab 
chiqarishda teppa-teng ishtirok etadilar. Odamlaming halol mehnati 
tufayli jamiyatda mo‘l-ko‘lchilik yaratilgan. Jamiyatda ishlab chiqa- 
rilgan noz-u ne’matlar ham fuqarolaming ehtiyojlariga qarab 
adolatli taqsimlanadi.
Kampanella orzu qilgan jamiyatda xususiy mulk yo‘q, hatto 
oila ham yo‘q. Bu yerda qashshoqlik ham, o‘g‘rilik ham, mol- 
u dunyoning quli bo'lish kabi holatlar ham yo‘q. Uning 
tushuntirishicha, turli nopokliklar bilan topilgan mulkdan xoli 
bo‘lgan jamiyatgina ko‘pchilik manfaatini himoya qilishga qodir 
bo‘ladi. Insofli, diyonatli kishilarning katta avlodini shakllan- 
tirishga muvaffaq bo‘ladi. Bunday jamiyatda odamlar o‘z vatan- 
lariga tasaw ur qilib bo‘lmas darajada muhabbatni vujudga kel- 
tiradilar, barcha «tengdoshlar bir-birlarini og‘a, deb ataydilar».
115

---

Bunday yangi odamlar eski jamiyatning barcha illatlaridan xoli 
bo‘ladilar.1
Kampanella bunyod etmoqchi bo‘lgan jamiyatda yoshlar tar- 
biyasiga katta e’tibor beriladi. Chunonchi, bolalarni o‘qitish va 
tarbiyalash ishlariga g‘amxo‘rlikni jamiyat o‘z zimmasiga oladi. 
Mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beriladi. Bolalar foydali 
mehnatda uzluksiz ishtirok etadilar. Har qanday og‘ir mehnat 
bolalar uchun kamsitish yoki haqorat hisoblanmaydi. Jamiyat 
bolalarning jismoniy tarbiyasiga, ayniqsa, talantli, iste’dodli bola­
larni o‘qitishga alohida e’tibor beradi. Quyosh shahrida ta’lim va 
tarbiya jarayonini tashkil etish ixtiyoriylikka asoslaniladi va sayo- 
hatga chiqish, turli o‘yinlarni uyushtirish, jismoniy mashqlarni 
bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Fan, madaniyat ishlari bilan 
shug‘ullanish har tomonlama qo‘llab-quwatlanadi. Bir ibora bi­
lan aytganda, Kampanella orzu qilgan jamiyatda shakllangan 
yangi kishi har tomonlama rivojlangan bo‘ladi.
Shunday qilib, Yevropa Renessans davrining mashhur gu- 
manisti Tommazo Kampanella qarashlarida jamiyatda oddiy fu- 
qaroning erkin, farovon bo‘lishi, har bir jamiyat a’zosining 
baxt-saodatga erishishi yo‘llari haqida ajoyib g‘oyalar olg‘a surilgan 
edi. U o‘z zamonasining ijtimoiy munosabatlarida mavjud bo‘lgan 
turli ziddiyatlami bartaraf etish uchun fuqarolar tarbiyasiga 
e’tibor berish lozimligini alohida ta’kidladi.
Xullas, Yevropa Renessans davri gumanistik falsafasi, inson 
faoliyat ko‘rsatayotgan g‘ayriinsoniy ijtimoiy muhitga xayoliy 
(utopik) bo‘lsada, o‘z noroziligini bildirdi. 0 ‘z navbatida, in- 
sonning insonga zulmini, insonning inson tomonidan eksplu- 
atatsiya qilinishini tugatish zarur ekanligini kun tartibiga qo‘ydi. 
Har bir kishi va barcha jamiyat a’zolarining erkin, har tom on­
lama rivojlanishini ta’minlovchi yangi jamiyatning ideal modeli 
haqidagi fikr-mulohazalami yanada rivojlantirdi. Jamiyatni boshqa- 
rish san’atini takom illashtirish yo‘l-yo‘riqlarini ko‘rsatadi. 
Boshqarish mexanizmini qo‘lida ushlab turgan hukmdorlarning 
m a’naviy-axloqiy qiyofasiga dastlabki chizgilar chizildi.