O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

2 Mirzp Ulug'bek. T o‘rt ulus tarixi. Toshkent, 1994, 21-bet.
-1 Abulg'oziy Bahodirxon. Shajarai turk. Toshkent, 1994, 19-bet.
4 M uhamm ad ibn A bdulloh 570-yilda tug'ilgan. Otasi A bdulloh hali u
tug‘ilmasdanoq, onasi Amina esa olti yoshligida vafot etgan. Bobosi Abu Mutalib,
amakisi Abu Tolib qo‘lida tarbiya olgan. 595-yilda badavlat beva ayol Xadichaga
uylangan. Savdo ishlari bilan shug‘ullangan. Shim oliy Afrika shaharlarini kezib,
xristianlar va yahudiylarning turmush tarzi, ayniqsa, ularning diniy dunyoqa-
rashlarini har tomonlama o ‘rgangan. 610-yildan e ’tiboran Makkaga qaytib, o ‘z
d iniy qarashlarini targ'ibot va tashviqot qila boshlagan. Makkada vaziyat
og'irlashgach, 622-yilda Madinaga ko‘chib o ‘tgan va o ‘zini Ollohning yerdagi
vakili — «Payg‘ambar» deb e ’lon qilgan. 632-yilda vafot etgan. Uning diniy
qarashlari Qur’onu Karimda o ‘z aksini topgan.
117

---

Muhammad qabilasi, jinsi, ijtimoiy mavqei, iqtisodiy ah- 
volidan qat’iy nazar, barcha arablarni yagona Xudoga — Ollohga 
sig‘inishga da’vat etgan. O'zini Xudoning yerdagi vakili — 
«Payg‘ambar» deb e’lon qilgan.
Muhammad payg'ambar tomonidan aytilgan islom dinining 
asosiy qoidalari, axloqiy va huquqiy normalari, musulmonlar- 
ning muqaddas kitobi hisoblangan «Qur’on»da rasmiylashtirilgan. 
Islomshunos, «Qur’on»shunos olimlaming flkriga ko‘ra, Mu- 
hammadning yagona Xudoga sig‘inishga asoslangan qarashlari, 
yaxlit bir sistema sifatida, uning tirikligi paytida yozib olinma- 
gan. Muhammad vafot etgandan so‘ng uning fikr-mulohazalari 
xalifa Abu Bakr ko‘rgazmasiga asosan to ‘plangan. Bunday mu- 
rakkab ishni bajarish, Muhammad tiriklik vaqtida uning kotibi 
bo‘lib ishlagan Zaid ibn Sobitga yuklatilgan. Shunday sa’y-hara- 
katlar tufayli 632-yilda «Qur’on»ning dastlabki matni vujudga 
kelgan. Ilmiy-tarixiy manbalarda ta ’kidlanishicha, «Qur’on»ning 
dastlabki matni «Suhur» («Sahifalar») deb nomlangan. 651-yilda 
«Qur’on»ning yangi matni yaratilgan, uni «Mushaf», deb ata- 
ganlar. Ushbu matn xalifa Usmon ko‘rgazmasiga asosan yaratil- 
gani uchun «Usmon mushafi», deb ham yuritiladi1.
«Qur’on» 114 suradan iborat. Har bir sura oyatlarga bo'lingan. 
Suralarning har biri nomlangan. Ular «Qur’on»da mazmuniga 
qarab emas, balki hajmiga, ya’ni har bir suradagi oyatlarning 
miqdoriga qarab joylashtirilgan. Shuning uchun ham ularda 
mantiqiy va xronologik izchillik yo‘q. Suralar, asosan, Makka va 
Madinada yaratilgan. Chunonchi, ulaming 90 tasi Makkada (610— 
632-yillarda), 24 tasi Madinada (622—632-yillar) yaratilgan2.
«Qur’on»ning qariyb uchdan bir qismini yahudiy, xristian 
diniy manbalari va qadimiy afsonalari, rivoyatlari tashkil etadi. 
Shuningdek, «Qur’on»ning shakllanishida zardushtiylikning ham 
ta’siri borligini unutmaslik darkor.
Alqissa, islom dinining paydo bo'lishi, jahon davlatchiligi 
tarixida markazlashgan yirik Arab davlatining vujudga kelishiga, 
shuningdek, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib hissa 
qo'shgan musulmon madaniyatining vujudga kelishi va rivojla- 
nishiga ham sabab bo‘ldi.