O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973.
2 Abu N asr Forobiy. Risolalar (M as’ul muharrir M.M.Xayrullayev). Toshkent,
1975, 13-bet.
147

---

Forobiy inson o‘z taqdirini o‘zi o'zgartira olmaydi, degan 
islom dini qoidalariga qarshi borib, inson o ‘z taqdirini 
o'zgartirishi mumkin, degan g‘oyani olg‘a suradi. Xususan, 
insonning baxt-saodatli bo'lishi ham o'zining qo'lida ekan- 
ligini isbotlashga harakat qiladi. Baxt-saodatga erishish yo'llarini 
aniqlab berishga intildi. Uning fikriga ko'ra, inson baxt-sao­
datga erishmog‘i uchun, eng avvalo, baxt haqida bilimga ega 
bo‘lmog‘i, so‘ngra baxtga erishish yo‘llari, vositalarini bilmog'i 
darkor. Shuningdek, inson baxt-saodatga erishmog‘i uchun, 
insonning insoniy fazilatlari mazmun va mohiyatini ham anglab 
olmog'i zarur. Chunonehi, o ‘rta asrning mashhur insonshu- 
nos allomasining tushuntirishicha, «fazilat» allaqanday mavhum 
tushunchaga emas, balki insonning inson bo‘lib kamol topish 
jarayonidagi am aliy ishlari bilan o ‘lchanadigan alohida 
m a’naviy-axloqiy xususiyatidir. Fazilat insonning ezgulikka 
erishishi borasidagi xulq-atvori, xatti-harakatlarining ifoda- 
sidir. Forobiyning ta ’kidlashicha, insonni yaxshi, xayrli ishlar 
qilishga, go‘zal xulq-atvor sohibi bo'lishga da’vat etuvchi 
m a’naviy-axloqiy xususiyatlar fazilatlar deb ataladi. Insonni 
xunuk xulq-atvor, xatti-harakatlarga da’vat etuvchi ishtiyoqlar 
razolat deyiladi. Razolat insondagi kamchiliklar yoki nokas- 
liklarning ifodasidir.
Forobiyning fikriga muvofiq, insonda baxt turli darajalarda 
nam oyon bo‘ladi. Kasb-hunar sohiblari malakasiga qarab biri 
ikkinchisidan ajralib turganidek, inson baxtliligi darajasi ham 
biri ikkinchisidan farq qiladi. Baxtlilik insonning nafaqat kasb- 
hunar malakasi, balki fe’l-atvori bilan ham bog‘liq bo'ladi. 
Lekin inson tasodifan, osonlik bilan baxt-saodatga erishav- 
ermaydi. Baxtli-saodatli b o ‘lish uchun inson uzluksiz ilm 
o lish i, 
tu rli k a sb la rn i, 
h u n a rla rn i o ‘rg an ish i lozim . 
Shuningdek, o ‘rganilgan kasblarni, hunarlarni ro'yobga chiqar- 
ish, ya’ni amaliyotga tatbiq etish malakasiga ham ega bo‘lishi 
darkor1.
Abu Nasr Forobiyning falsafiy qarashlarida inson farovon- 
ligini ta ’minlash yo'llarini aniqlashga intilish markaziy o'rinni 
egallaydi. Inson farovonligini ta’minlovchi eng muhim shart —