O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 
Abu Nasr Forobiy 873-yilda Sirdaryo qirg‘og‘idagi Forob-O 'tror degan
joyda, turkiy qabilalardan bo'lgan harbiy xizm atchi oilasida tug'ilgan. Boshlang'ich
m a’lum otni ona yurtida olgan. S o‘ngra Toshkent, Buxoro, Samarqandda o'qigan.
Bag'dodga kelib, falsafa, tabobat, mantiq ilmlarini chuqur o'rgangan. Turli tillarni
mukammal bilgan. 941-yildan e ’tiboran Damashqda, 949~950-yillarda esa Misrda
yashagan. 950-yilda Damashqda vafot etgan. U o'zidan, tabiiy-ilm iy va ijtimoiy
fanlarga taalluqli 160 asarni meros qilib qoldirdi.
146

---

bo'ladi. «Xayol quwati» yordamida inson bilim, hunar egallay- 
di, faoliyat ko'rsatadi, foyda-zararning farqiga boradi1.
Forobiy ta’kidlaganidek, inson o‘zining aql-zakovati bilan 
olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan tubdan farq qiladi. Undagi 
aql-zakovat 
(«aqliy 
quvvat») 
borliqning 
tu rli-tum an 
ko'rinishlarining aksidir. Inson o‘zidagi o‘sha aql-zakovat yor­
damida awal yerda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning sabab- 
larini, so‘ngra esa osmon jismlarining sir-u asrorini biladi. In­
sonning olam to ‘g‘risidagi to'plagan bilimlari, ya’ni hayotligida 
yaratgan ma’naviy boyliklari hech qachon yo‘q bo‘lib ketmay- 
di, balki «dunyoviy aql»ni tashkil etadi. Inson aqli olam sir- 
larini bilishda eng yuksak cho'qqiga ko'tarilganda «dunyoviy aql», 
«dunyoviy ruh» bilan qo‘shiladi.
0 ‘z navbatida, har bir kishining joni va aqli, ya’ni «indi­
vidual aql» va «individual jon»ning paydo bo‘lishida «dunyoviy 
ruh», «dunyoviy aql» hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Forobiyning 
tushuntirishicha, «dunyoviy ruh», «dunyoviy aql», «individual 
jon», «individual aql» paydo bo‘lishi va rivojlanishining sabab- 
chisidir. «Individual jon», «individual aql» inson tanasining 
o‘lishi, yo‘q bo‘lishi bilan yo‘qolib ketmaydi, balki «dunyoviy 
ruh», «dunyoviy aql»ga qo'shiladi. Insoning joni va aqli abadi- 
ylikka ketadi, biroq hech qachon qaytib kelmaydi, qayta namo- 
yon ham bo‘lmaydi. Ular tanani tark etgandan so‘ng yana bir 
butun bo‘lib birlashadi, har bir jon va har bir aql inson 
tanasida yashagan vaqtida orttirgan barcha ma’naviy narsalar 
to ‘planib, hamisha barhayot «dunyoviy ruh», «dunyoviy aql»ni 
tashkil etadi2.
Qadimgi yunon falsafasining o‘tkir bilimdoni, Zenon, Pla­
ton, Aristotol, Epikur asarlarining mashhur targ‘ibotchisi, «Ik- 
kinchi muallim», «Sharq Aristoteli» nomini olgan Abu Nasr 
Forobiy inson aqlining imkoniyatlari cheksiz ekanligini isbot- 
lab, o‘rta asr musulmon olamida keng tarqalgan faqat mumtoz 
shaxslar — payg‘ambarlarga xos karomatning sirlarini bilish 
yo'llari haqidagi diniy-mifologik qarashlarga qarshi chiqdi. 
-----------%-----------------------------