O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Древнекитайская философия. В двух томах. Том 1. М ., 1972,
281-bet.
2 Qarang: уша ерда, 143-bet.
24

---

m oizm dir1. M oizm ta ’limotining asoschisi Mo di (Mo-Szi)dir. 
(M o di eramizdan awalgi 480—400-yillarda yashagan.) U yarat- 
gan inson to ‘g‘risidagi falsafly fikrlar asosida «umumiy, o ‘zaro 
muhabbat va manfaat» uyg‘unligi haqidagi g‘oya yotadi. Moizm, 
Konfutsiy ta ’limotidan farqli o ‘laroq, adolat bilan manfaatni 
yagona bir tugunga birlashtirishga harakat qildi. «Adolat — bu 
foyda demakdir», deb tushuntirdi. Foyda, manfaat, moizmda 
faqat kishi 
uchun emas,
balki butun jamiyat, butun xalq uchun 
xarakterli xususiyat ekanligini isbotlashga urinadi. Shuning uchun 
ham, Moizm muxlislari «faoliyat» (vey) va axloqiy xulq-atvor, 
xatti-harakat» (sin) tushunchalarini birini ikkinchisidan ajratdi- 
lar. Ularning fikriga ko‘ra axloq-odobning yagona mezoni — 
ezgulikka qaratilgan xatti-harakatdir. Bunday xatti-harakat faqat 
shaxsiy o ‘mak ko‘rsatish orqali ro‘yobga chiqadi. Ezgulikka qara­
tilgan xatti-harakat uning maqsadi, sabab va oqibatlariga qarab 
aniqlanadi, «xizmati», «mukofoti», «shon-sharafi», «jinoyatlari», 
«jazosi»da o‘z ifodasini topadi.
«Umumiy, o ‘zaro muhabbat va manfaat» prinsipi namoyon 
bo ‘lishining ideal holati osmon xohish-irodasi bilan bog‘liq, 
deyiladi, Moizm ta ’limotida. Chunki, osmon olamdagi butun 
mavjudot uchun andoza (etalon)dir. Yerdagi uning o ‘g ‘li (im ­
perator) xuddi shu andozani turmushga tatbiq etish uchun 
m as’uldir. Yerda uning am aldorlari shunday tartib-intizom
o ‘rnatishlari zarurki, u tufayli barcha kishilar bir-birlarini se- 
vishlari, bir-birlariga yordam qo'llarini cho‘zishlari, chunonchi: 
«boylar o ‘z boyliklarini kambag‘allar bilan baham ko‘rishlari», 
«o‘qim ishli kishilar savodsiz odam larni savodli qilishlari», 
«zo‘rlar zaiflarni himoya qilishlari» darkor. Xalq eng oliy qadri- 
yat hisoblanadi, shuning uchun ham uning ehtiyoj va istaklarini 
ro ‘yobga chiqarish, hukm dor uchun osmon xohish-irodasini 
namoyon qilishdir. Mo di yozganidek, chinakam jasorat egasi 
b o ‘lgan hukm dor o ‘zining xatti-h arak atin i osm on ostining 
manfaati bilan taqqoslaydi, ularning charchab-xorishlarini yanada 
chigallashtirmaydi. Chinakam insonparvar hukmdor xalqning mol- 
mulkiga ziyon-zahmat yetkazadigan, ularning kiyim-boshi, oziq- 
ovqatlarini tortib oladigan biron ish qilmaydi2. Ana shunday