XIX asrning birinchi yarmida ijod etgan shoiralar orasida
Anbar otin o‘zining falsafiy fikr-mulohazalari bilan boshqa
shoiralardan ajralib turar edi. Uning «Qoralar falsafasi» asarida
bayon qilingan inson to ‘g‘risidagi falsafiy fikrlarning teranligi
buning yaqqol isbotidir.
Anbar otin fuqarolar turmush tarzidagi salbiy illatlami, in
son xulq-atvori, xatti-harakatidagi g‘ayriinsoniy qiliqlami jamiyat
hayotidagi turli noxushliklarni aql-zakovat imkoniyatlari yorda
mida bartaraf etish mumkin, deydi. Chunonehi, uning fikriga
ko‘ra, «Agar odamlar aqllarini vazir bilib, o‘z vazirlarini o‘zga
vazirlar ila hamkor qilib, mashvarat ila harakat qilsalar, aqlli
vazirlar dunyoni bosib yotgan qora zulmatni, hatto zulumotni
ham bartaraf etib, sof va olamni ravshan qilishga muyassar
0
‘lurlar»1.
Anbar Otin «Qoralar falsafasi» asarida jamiyatda odamlar
nasli-nasabi, millati, dini, irqidan qat’iy nazar, teng bo'lmoqlari
zarur, deb hisoblaydi. Odamlarni tani, rangi, irqiga qarab kam-
sitmaslikka da’vat etadi. Hindiston va Afrikadagi qora tanli xalqlar
hayotini aks ettiruvchi lavhalar bitar ekan, insonning inso
niyligi uning tashqi qiyofasining go'zalligi bilan emas, balki
m a’naviy-axloqiy fazilatlari, xususan, insonparvarlik g‘oyalariga
sadoqati bilan o ‘lchanadi, degan g‘oyani ilgari suradi. «Qoralar»
tushunchasi yordamida zulm, jabr-u jafolarga giriftor bo‘lgan
mehnatkash xalqni har tomonlama ulug‘laydi. Ularni jamiyatda
mavjud bo'lgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklaming bunyod-
kori, deb baholaydi.
Shunday qilib, XVI asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha
bo‘lgan davrdagi musulmon faylasuflarining inson to ‘g‘risidagi
qarashlari asosida, bir tom ondan sunniylik har tomonlama
ulug‘lagan insonparvarlik g‘oyalari yotsa, ikkinchi tomondan,
ratsionalizm va sensualizm yotardi. 0 ‘z navbatida, barkamol
insonni ulug‘lovchi insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ibot va tash-
viqot qilish Sharq ma’rifatparvarligining shakllanishi uchun asos
bo‘ldi. Sharq ma’rifatparvarligining vujudga kelish arafasidagi o‘ziga
xos xususiyat shundaki, bu davrda Sharq renessansi sharoitida
vujudga kelgan madaniy-ma’rifly an’analar, chunonchi, barkamol
inson to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalar davom ettirildi, yangi dalil-
lar bilan boyitildi.
Dostları ilə paylaş: