O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

13-mavzu; MAKTABGACHA TA LIM MUASSASALARIDA PEDAGOGIK
JARAYONNI TASHKIL ETISH
Reja:
1. MTMda bolalar hayotini tashkil etish
2. Bolalaming faoliyatida ta'Iim-tarbiya vazifalarni amalga oshirish va rahbarlik 
qilish
3. 
Kunning 
birinchi 
va 
ikkinchi 
yarmida 
bolalar 
hayotini 
tashkil etish
1. MTMda bolalar hayotini tashkil etish
Fiziologiya, gigiena, psixologiya, pedagogika sohasida olib borilgan ilmiy- 
tadqiqotlar natijasida MTMda kichkintoylar hayotini tashkil etishning quyidagi 
printsiplari yuzaga keldi;
163

---

Наг bir yosh guruxda bolalarni jamoachilik ruhda tarbiyalash va bar bir bolaning 
bar tomonlama rivojianisbini ta'minlaydigan bir xil sbart-sbaroitlar yaratisb.
Bolalarni yosb guruxiariga taqsimlasbda bar bir gurubga faqat bir xil yosbdagi 
bolalarni tanlasb va sbunga qarab ta'Iim-tarbiya jarayonini tasbkil ztisb.
Bolalarning bar xil faoliyat bilan sbug’ullanishlari va bir-birlari bilan muloqotga 
kirisba olisbiari ucbun zarur bo’lgan moddiy mubitni yaratisb. Boning ucbun gumb 
xonasi va maydoncbani gigienik. pedagogik, estetik talablar darajasida kerakli asbob- 
anjomlar bilan ta'minlasb.
Bolalarning yosbiga mos kun tartibiga rioya qilisb va uning barqarorligini 
ta’minlasb.
Bolalar sbaxsini sbakllantiradigan faoliyat turlarini (uyin, mebnat, ta'Iim) tasbkil 
etish va bu faoliyatlar ucbun kun tartibidan ma lum vakt ajratisb.
Bolalarning bar xil faoliyatlarini ilmiy asoslangan printsiplar asosida almasblirib 
borisb MTMning bar xil yosb guruhlarida bolalar bayotini tug’ri tasbkil etisb
2. Bolalarning faoliyatida ta'Iim-tarbiya vazifalarni amalga
oshirish va ralibarlik qilish
Bolalarning bar tomonlama rivojianisbini ta'minlasbga qaratilgan pedagogik 
jarayon murakkab va rang-barangdir.
Tarbiya 
masalalari 
ta'Iim-tarbiya 
isbining 
tasbkiliy 
sbakllari, 
bolalar 
faoliyatining bar xil turlari: masbg’ulotlarda ta'Iim berisb orqali, ijodiy va qoidali 
o ’yinlar, bolalarning mustaqil faoliyatlari, ularning o’z mebnati va kattalar mehnati 
bilan tanisbtirisb orqali, o’z-o’ziga xizmat kilisb sayrlar o’tkazisb gigienik tadbirlar 
orqali amalga osbiriladi.
Ta'Iim-tarbiya isblarini muvaffaqiyatli amalga osbirisb MTMsidagi pedagogik 
Jarayonni, bar bir faoliyat turini to’g’ri tasbkil etisbga bog’liq.
MTMsining pedagogik jarayonida ta’Iim mubim abamiyat kasb etadi va u 
kundalik bayotda. o’yinda, mebnatda, masbg’ulotlar orqali amalga osbiriladi. 
Masbg’ulotda ta'Iim va tarbiya vazifalari xal ctiladi. Bolalar tevarak-atrofdagi bayot 
va tabiat bilan tanisbisb, nutqni o’stirisb va savod o’rganisb, matematika, jismoniy 
madaniyat, tasviriy faoliyat, musiqa bo’yicba eng oddiy tasaWur va bilimlarni, 
malaka va ko’nikmalar sistemasini egallab oladilar. Bolalar egallab olisbiari kerak 
bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar MTM dasturida belgilab berilgan bo’lib, u 
bolalarning umumiy rivojlanishida va ularni maktab ta'limiga tayyorlasbda mubim
164

---

ahamiyatga ega. Mashg'ulotlarda ta'Iim berish didaktika printsiplari asosida 
bolalarning yosh va o’ziga xos xususiyatlarini e'liborga olib ma'lum izchillikda olib 
boriladi. mazmuni sekin-asta murakkablashtirib boriladi. Natijada u rivojiantiruvchi 
va tarbiyalovchi xususiyatga ega boMadi.
Dasturda bar bir yosh guruhida xafta davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar 
soni va har bir mashg’ulot qancha davom etishi belgilab qo’yilgan. Tarbiyachi mana 
shunga asoslanib, o’zining xaflalik mashg’ulotlar Jadvalini tuzib oladi, bu ta'limning 
h a n ^ a bo’limlari bo’yicha belgilangan ta'Iim-tarbiya ishlarini to’g’ri taqsimlash va 
bir xilda amalga oshirishga imkon yaratadi. Mashg’ulotlar jadvalini tuzishda quyidagi 
talablarga rioya qilish kerak:
Dasturning hamma bo’limlari bo’yicha mashg’ulotlarni haftaga teng taqsimlash.
Xaftaning birinchi va oxirgi kuniga osonroq mashg’ulotlar qo’yiladi.
Xaftaning seshanba, chorshanba va payshanba kunlarida bolalardagi aqliy 
faoliyat tezlashadi, shuning uchun bu kunlarga murakkabroq ishlar rejalashtiriladi.
Kun davomida birinchi bo’lib bolalardan aqliy zo’r berishni ko’proq talab 
etadigan, kam harakatli mashg’ulotlar rejalashtiriladi (tevarak-atrofdagi hayot va 
tabiat bilan tanishtirish, ona tili, matematika). Ikkinchi mashg'ulotga engilroqiari: 
tasviriy faoliyat, jismoniy tarbiya, musiqa mashg’uloti va shunga o’xshashlar 
rejalashtiriladi.
Kun davomida mashg’ulotlar quyidagicha tartibda almashtirib boriladi: 
matematika va jismoniy tarbiya, ona tili va tasviriy faoliyat va hokazo.
Mashg’ulotlarni bunday taqsimlash bolalarning dastur materialini engilroq 
o’zlashtirib olishiga imkon yaratadi. O’yin bolalarning muhim faoliyati hisoblanadi. 
U bolalarning jismoniy va ruhiy rivojlanishida, shaxs sifatida shakllanishida va 
bolalar jamoasining tashkil topishida muhim ahamiyat kasb etadi. O’yin bolaga 
quvonch bag’ishlaydi, ijobiy his va kechinmalarini, hayotdan olgan taassurotlarini 
aks ettiradi. O’yin mazmuni bola shaxsining shakllanishiga muhim ta'sir ko’rsatadi, 
shuning uchun kattalar bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib, ularda tevarak-atrofdan 
olayotgan taassurotlari ijobiy tomonini aks ettirish xohishini uyg’otishlari kerak.
165

---

Tarbiyachi bolalar o ’yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning tevarak-atrofdagi hayot 
to’g'risidagi bilimlarini boyitadi (bu orqali o’yin mavzusi, mazmuni, syujeti boyiydi). 
bolalarning axloqiy hislarini, o'zaro ijobiy munosabati va odatlarini tarbiyalaydi. 
O ’yindan bolalardagi o'zaro o’rtoqlik, do’stlik, bir-biriga yordam ko’rsalish 
xislatlarini tarbiyalashda va bolalar hayotini tashkil etish shakli sifatida I'oydalanadi.
Bolalarning o'yin bilan shug'ullanishi va mehnal qilishlari uchun kerakli 
matcriallar bilan ta'minlanadi, shu orqali bolalar o'yinining mehnat bilan 
uyg'iinlashib ketishiga crishiladi.
Tarbiyachi bolalarning syujetli-rasmii o’yinlarining hamma xilini syujetli-rolli, 
qurilish dramalashtirilgan tabiiy matcriallar bilan o’ynaydigan qilib tashkil etadi. 
Bolalarga o'yin harakatlarini o'rgatadi, tengdoshlari bilan bo’ladigan munosabatlarda 
xaqqoniyiik printsipiga rioya qilishni uqtiradi. SHu bilan birga u bolalardagi 
ijodkorlik, tashabbuskorlik, faollik va boshqa xislatlarni qo’llab-quvvatlaydi.
Ijodiy o'yinlar ertalabki qabul paytida, kunning birinchi va ikkinchi yarmidagi 
sayrda. ya'ni mashg’ulotdan tashqari hamma vaqtda tashkil etilaveradi.
. Mashg'ulotlarda va mashg'ulotdan tashqari vaqtda o'yruladigan didaktik va 
harakatli o’yinlar muhim rol o’ynaydi. Tarbiyachi bolalarning sensor rivojianishini, 
aqliy tarbiyasini, bilish Jarayonlarini didaktik o’yinlar orqali amalga oshiradi. 
Xarakatli o’) inlarda bolalarning Jismoniy madaniyatinn tarbiyalash uchun yaxshi 
shart-sharoit yaratish kerak.
Harakatli o’yinlar ertalabki va kechki sayr soatlarida tashkil etilib, kuniga 1-2 
marta butun guruh, yoki guruhcha bilan o ’tkazilishi kerak. O’rta va katta gurhiarda 
turli xil sport o ’yinlari o ’tkazib turiladi. Hamma o’yinlar uchun kun tartibidan vlqt 
ajratish va kerakli matcriallar bilan ta'minlash tarbiyachining zimmasiga yuklatilfan.
Kun davomida bir necha marta: ertalabki qabul vaqtida, ertalabki va kechki 
sayrda bolalarning mustaqil faoliyatlari tashkil etiladi. Bolalar o ’zlariga tanish 
bo'lgan didaktik va harakatli o’yinlarni o’ynaydilar, xohlagan rasmlarini chizadilar, 
xohlagan narsalarini (plastilindan) yasaydilar, kitoblar, rasmlarni tomosha qiladilar, 
xohlagan badiiy asarlarini tinglaydilar.
Bolalarning mustaqil faoliyati ular uchun dam olish soati hisoblanadi. ammo ish 
bilan bir vaqtda bolalarning o’z-o’zini tashkil eta bilish qobiliyati o ’sishiga, xulk, 
madaniyati 
irodaviy 
sifatlarining 
tarbiyalanishiga, jamoa 
munosabatlarining 
shakllanishiga yordam beradi. U har xil faoliyatlarda bolalardagi o’ziga xos 
ijodkorlikning rivojlanishiga keng imkoniyat yaratadi. SHuning uchun bolalarning 
mustaqil faoliyatiga ham tarbiyachining rahbarlik qifishi taqozo etiladi; chunki 
xohlagan ishi bilan shug'ullanishiga imkon yaratish, kerakli material va asbob- 
uskunalar bilan ta'minlashda yordam berishda, tarbiyachining maslahati lozim buladi.
Kun davomida sistemali ravishda mehnat faoliyati tashkil etilib, bolalar 
kattalaming 
mehnati 
bilan 
tanishtirib 
boriladi. 
Bu 
ish 
mashg’ulotlarda, 
ekskursiyalarda. maqsadli sayrlarda, bolalarning kattalar bilan birgaHkdagi mehnatida 
amalga oshiriladi. Bunda bolalarning asosiy e'tibori mehnatning insonlar uchun 
foydasiga, uning xilma-xilligiga, ahloqiy munosabatlariga qaratiladi.
Bolalarning ovkatlanishga, mashg’ulotga tayyorlanishlari, tabiat burchagida 
navbatchilik vazifasini bajarishlari, ularda topshirikqa nisbatan javobgarlik hissini 
rivojlantiradi, shu bilan birga ijtimoiy his va munosabatlarni shakllantiradi.
166

---

Navbatchilik ikkinchi kichik guruxda yilning ikkinchi yarmidan boshlanadi va 
hamma yosh guruhlarida davom etadi. Katta guruh bolalarining qoM mehnati. 
labiatdagi mehnati, xo'jalik-maishiy mehnatlari har kuni ertalabki soatda ertalabki va 
kechki sayrda sistemali ravishda tashkil etib boriladi. Haftasiga bir marta butun guruh 
ishtirokida bolalarning jamoa mehnati tashkil etiladi. mashg’ulotlarda qoM 
mehnatining yangi turi o’rgatiladi. Mehnat jarayonida bolalarning mehnat qilish 
malaka va ko'nikmalari takomillashadi, kuzatuvchanligi rivojianadi, qiziqishlari 
ortadi, mehnatsevarlik, javobgarlik, burch hissi kabi axloqiy sifatlari shakllanib 
boradi.
Bolalarning mehnat faoliyatini ularning jismoniy va aqliy faolligini o'stiradigan 
qilib tashkil etilishi kerak. Buning uchun ularni hamma kerakli materiallar va mehnat 
qurollari bilan ta'minlash lozim. O'z-o'zi'ga xizmat bolalar mehnatini tashkil etish 
shakllaridan biri hisoblanadi.
Kichkina guruhdan boshlab bolalar mustaqil kiyinish va echinishga o’rgatiladi. 
Katta guruh bolalari o’zlarini har doim batartib (tashqi ko’rinishi, sochi. kiyimlari, 
oyoq kiyimi) tutishlari kerak. Ular o'yinchoklarni, kitoblarni, ish qurollarini o’yin va 
mashg’ulotdan key in joy-joy iga yig’ishtirib qo’yadilar.
Har kuni ertalabki mashg’ulotdan keyin, kunduzi uyqu, kechki nonushtadan 
keyin sayr uyushtiriladi. Sayrda ijodiy o'yinning hamma turlari, bolalarga tanish va 
yangi qoidali, o’yinlar tashkil etiladi. Bolalarning o’yin. mehnat, mustaqil 
faoliyatlariga rahbarlik qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
farbiyachi bolalarning xilma-xil mustaqil faoliyatlari uchun shart-sharoit 
yaritadi; kerakli 
material, asbob-anjomlar, o’yinchoqlar bilan ta'minlaydi, 
maydonchada, guruh xonasida o’yin uchun joy tayyorlaydi.
O ’yin va mashg’ulotlar o’tkaziladigan joy gigienik jihatdan talabga javob berishi 
(yorug’, ozoda, yaxshi shamollatilgan, nam latta bilan pollari artilgan, havo 
temperaturasi normal bo’lishi) kerak.
Sayrda tabiatni, kattalar faoliyatini, ijtimoiy hayot voqealarini kuzatish imkoni 
yaratiladi sayr boshlanishida bolalarning mustaqil xatti-harakat qilishlari: yugurish, 
o’tirish, gaplashish va tomosha qilish uchun sharoit mavjud bo’ladi. Keyin harakatli 
o ’yinlar, bolalarning mustaqil faoliyatlari, mehnat, kuzatish, turli-tuman ijodiy 
o’yinlar tashkil etiladi.
MTMda bolalar turmushini tashkil etishga katta e'tibor beriladi. Har bir yosh 
guruhida tashkil etilgan kun tartibi bolalarning uyquga, ovqatlanishga, faol mehnat 
qilishga 'oo’lgan ialabini to’la qondirishi, bolalarda ijobiy hissiy kayfiyatni saqlash, 
bolalar va kattalar a ’rtasida to’g’ri munosabat o’matish uchun kerakli shart-sharoit 
yaratilishi kerak.
Amalga oshiriladigan tadbirlarda tarbiyachi bolalarda madaniy-gigienik 
malakalarni: ijtimoiy xulqni, xatti-harakatlar madaniyatini tarbiyalab boradi.
Bolaning sog’lom bulib, to’g’ri rivojianishi uchun tinch va chuqur, kerakli uyqu 
muhim ahamiyatga ega.
Tarbiyachi guruh xonasida bolalami uyquga yotqizgandan keyin xonaning 
shamollatilgan bo’lishini, tinchlikni ta'minlaydi. Bolalarning uyg’onganlarini sekin- 
astalik bilan turg’azish kerak.
167

---

Bola organizmining o'zgaruvchan lashki ta'sirlarga chidamliligini oshirish 
maqsadida har xil chiniqliruvchi tadbirlar have, quyosh, suv vannasi bilan 
chiniqtirish amalga oshiriladi.
Bunga chiniqliruvchi tadbirlar vaqtini sekin-asta kupaytirib borish, suv 
temperaturasini pasaytirib borish, kunduzi uyquni ochiq havoda tashkil etish, bolalar 
kiyimlarini engillatib borish orqali erishiladi. Bolalarning kunduzi va kechki 
soatlarda ochik. havoda bo’lishlarini ta'minlash ularning sog’lom, barkamol bo’Iib 
o'sishlarida kalta ahamiyalga ega.
Bolalarning ochiq havodagi faoliyallarini qiziqarli va maroqli o’tishini 
ta'minlash uchun har xil uyinlar, sport ermak o’yinlari, kuzatish va mehnal 
Taoliyatlariga kcrakli shart-sharoit yaratiladi.