Oila pedagogikasi

o ‘yn ayd i.
Hayvonlaming morfologik va evolutsion ekologiyasini 
rivojlantirishda M.S.Gulyarov, S.S.Shvartslar katta hissa 
qo‘shdilar. I.S.Serebrakov tomonidan gulli o‘simliklaming 
hayot shakllari tasnifi ishlab chiqarildi.
1940-yillaming boshlarida tabiiy sistemalami o'rganish 
jarayonida yangi yo'nalish kelib chiqdi. 1935-yili ingliz olimi 
A.Tensli ekosistemalar, 1942-yilda esa V.N.Sukachev biogeo- 
tsenozlar haqidagi ta’limotni ilgari surdilar.
1950-yilning boshlarida G.Odum, Yu.Odum, R.Untek- 
ker, R.Margalef va boshqalar biologik mahsuldorlikning 
nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, ekologiyaning ijtimoiy 
roli ortib bormorqda va u tabiatni muhofaza qilish va undan 
oqilona foydalanishning nazariy asosi hisoblanadi.
Rossiyada ekologiyaning rivojlanishida L.A.Zenkevich,
S.A.Zemov, G.N.Nikolskiy, V.V.Alexin, B.IJadin, V.V.Do- 
gel, V.N.Bekmeshev, 0 ‘zbekistonda akademiklar G.Z.Zohi- 
dov, Q.Z.Zokirov, A.M.MuzafFarov, I.l.Granitov kabilaming 
ilmiy ishlari o‘simliklar va hayvonlar ekologiyasining rivoj­
lanishida katta ahamiyatga egadir.
Ekologiya mustaqil biologik fandir. _ Lekin jamiyatning 
tinimsiz va har tomonlama rivojlanishi davrida tabiatshunos, 
biolog bo‘lmagan mutaxassislar ekologiyani tabiatni yoki 
atrof-muhitni muhofaza qilish fani bilan qo‘shib, bir fan 
sifatida tushunadilar.
233

---

Shaxsning rivojlanishi, ma’naviy yuksalish va axloqiy- 
cstetik tarbiyada tabiatning roli beqiyosdir. Shuning uchun 
tabiat bilan jamiyatning o‘zaro aloqadorligini saqlashga 
layoqatli kishilar avlodini tarbiyalab yetishtirish kerak.
Rossiyaning 0 ‘rta Osiyoni bosib olishi tufayli Tur- 
kistonning qadimgi yodgorliklari, go‘zal tabiati, o'simlik va 
hayvonot olami katta zarar ko‘rdi. 1916-yildayoq Tur- 
kistondagi tarixiy yodgorliklami qayd etish masalasi bo‘yicha 
ish boshlagan edi. Ammo bu maqsadlar amalga oshmay 
qoldi.
Arxiv materiallari 1920-yilda Turkiston o‘tmishidan 
qolgan yodgorliklami o‘rganish va asrash maqsadida ta’lim 
tarmog‘i zaruligi to‘g‘risida fikrlar paydo bo‘la boshlaganidan 
dalolat beradi. 
1921-yilda muzeylar ishi va qadimgi 
yodgorliklami, san’at va tabiatni muhofaza qilish bo'yicha 
Turkiston qo‘ mitasi tashkil etiladi. Mazkur qo‘mita huzurida 
tabiatni muhofaza etish bo'limi faoliyat ko‘rsatib, uning 
maqsadi hayvonot populatsiyasi va o‘simliklar turini 
o‘rganish, ko‘paytirish, asrashga yo‘naltirilgan tadbirlar qabul 
qilishdan iborat bo‘lgan. Shuningdek, yer qobig‘ining 
elementlari va ayrim qisimlarini tadqiq etish nazarda tutilgan.
Ovchilar o‘rtasida tabiatni muhofaza etish g‘oyasini 
tashviqot- targ‘ ibot qilish 
maqsadida 
1923-yilda Butun 
Turkiston tabiatini muhofaza etish bo‘limi va Turkiston 
tabiatni asrash komissiyasi nomidan professor A.L. Borodskiy 
«Tabiat yod-gorliklarini muhofaza etish» mavzusida so‘zga 
chiqadi. 
Keyinchalik 
olimning 
«Turkistonda 
tabiatni 
muhofaza etish» nomli kichik kitobi nashr etiladi. 0 ‘zining 
bu ilmiy ishida A.L.Borodskiy inson rivojlanib borgan sari 
tabiat saltanatida yaratuvchi kuchdan ko‘ra buzuvchi kuchga 
aylanishini ko‘rsatib o‘tadi. U hatto bu kuchni ko‘lami
234

---

jihatidan geologik halokatga tenglashtiradi. Olim tabiat 
dunyosini, yer sirtini qanday bo'lsa shundayligicha saqlash, 
hayvon va o‘simliklami asrash zarurligini ta’kidlaydi. 
A.L.Borodskiy Turkiston hududi hayvonlar va o‘simliklar 
turiga juda boy ekanini va bu boyliklami muhofaza etilishiga 
hamda talon-toroj qilinmasligiga tezda tadbirlar ishlab 
chiqishga da’vat etadi. Qo‘riqxonalar tashkil etish g‘oyasi 
o‘sha paytlarda tug‘iladi. Bunda milliy bog‘lami tashkil etish 
g‘oyasi o‘sha paytlarda tug‘iladi. Bunda milliy bogiami 
tashkil etish va mas’uliyatli ish ekanini ta’kidlashgan.
Turkiston tabiati insonning zulm va zo‘rligi, ta’qiblari 
tufayli halok bo‘layotganini anglagan olim D.N. Kashkarov 
tabiatni muhofaza 
etishning asosiy masalalarini quyidagi 
tartibda ifodalaydi:
1. Tabiatni fan, ya’ni ilmiy nazardan o‘rganish uchun 
asrash; umumiy ilmiy muammolami o‘rganish va hal etish 
maqsadida foyda beradigan tabiatni muhofaza etish.
2. Tabiatni Ho'jalik yuritish manfaati nazaridan muho­
faza etish; tabiiy ishlab chiqarish kuchlarini va hali inson 
qadami yetmagan tabiat go‘shalarining barcha xo‘jalik im- 
koniyatlarini aniqlash va undan foydalanish.
3. Tabiatni 
xalq 
salomatligi 
uchun 
ta’lim-tarbiya 
nazaridan asrash; tabiat qo‘ynida dam olishni tashkil etish va 
unga salomatlikni tiklash manbayi sifatida qarash; tabiatni 
muhofaza etish boarsida ma’rifat ishlarini yo‘lga qo‘yish.
Olim maxsus qo‘riqlanadigan hududlami tashkil etish 
masalalariga juda ko‘p e’tibor qaratgan. U 1928-yilda AQSH 
ning milliy parki ishlari bilan tanishib, Turkiston hududlarida 
tashkil etiladigan milliy park maydoni juda keng, tabobat 
olamida boy va manzarali, xilvat go‘shali, odamlaming dam
235

---

olishi, hordiq chiqarishi uchun qulay bo'lishi lozim deb 
hisoblaydi. Uning fikriga ko‘ra.
1. Yopiq turdagi ya’ni ilmiy xodimlardan boshqalar 
kiritilmaydigan qo'riqxona.
2. Keng aholi yoki omma uchun ochiq o‘lgan dam olish 
parklari bo‘lishi zarur.
1933-yilda 0 ‘zbekiston Fan qo‘mitasi huzurida tabiatni 
muhofaza qilish bo'yicha Davlat qo‘mitasi tashkil etilib, 
uning tarkibiga 6 kishi, xususan, D.N.Kashkarov ham kiradi. 
Tabiatni muhofaza etish qo‘mitasi asosan qo‘riqxonalami 
loyihalash va tashkil etish, ulaming ilmiy ishiga rahbarlik qi- 
lishi, tabiatni muhofaza 
qilish g‘oyasini ommalashtirish 
ishlari bilan mashg'ul bo‘ladi, mahalliy hududlar, o‘simlik va 
hayvonot olami, daryo va ko‘llami o‘rganadi.
60-yillariga kelib 0 ‘zbekistonda ekologik vaziyat keskin 
o'zgara boshlaydi. Bunga sabab, paxtachilikni jadallik bilan 
rivojlantirishga intilish va qishloq xo‘jaligini haddan ortiq 
kimyolashtirishdir.
1968-yil 30-iyulda Vazirlar Kengashining «0‘rmon- 
laming yong‘indan saqlash hamda ulami zararli hasharotlar 
va kasalliklardan himoya qilish» 
haqida 349-sonli qarori 
e’lon qilinadi. «Chotqol», «Orol-payg‘ambar», «Zomin», 
«Baday-to‘g‘ay», «Qorako‘l», kabi qo‘riqxonalar tashkil etila­
di. Vazirlar Kengashining foydali qazilmalar konini topish, 
geologiya-qidiruv ishlarini o‘tkazishda yeming hosildor 
qatlamlarini himoya qilinishi mezonlari bo‘yicha guruhlarga 
ajratish, hayvonlar hisob-kitobini olish, hayvonot olamining 
davlat kadastiri, foydali qazilmalami olish bilan bog'liq 
bolmagan obyekdami joylashtirish uchun yer ostidan 
foydalanish, dorivor o‘simliklar tayyorlash va boshqalar 
haqida qator qonunlar qabul qilindi.
236

---

0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng ekologiya va 
tabiatni muhofaza etish masalalariga jiddiy e’tibor berildi. 
Ekologiya va tabiatni muhofaza etish borasida o‘nlab qo- 
nunlar, farmoyishlar e’lon qilindi, ulaming ijrosi bo‘yicha 
chora-tadbirlar belgilanadi. Masalan, 0 ‘zbekiston Respub- 
likasining 1992-yil 9-dekabrdagi «Tabiatni muhofaza etish 
to‘g‘risida»gi, 1993-yil 6-maydagi «Suv va suvdan foydalanish 
to‘g‘risida»gi, 1994-yil 22-sentabrdagi «Yer osti boyliklari 
to‘g‘risida»gi, 1996-yilda 27-dekabrdagi «Atmosfera havosini 
muhofaza 
etish 
to‘g‘risida»gi, 
1997-yil 
26-dekabrdagi 
«Hayvonot dunyosini muhofaza etish va undan oqilona 
foydalanish to‘g‘risida»gi, 1997-yil 26-dekabrdagi « 0 ‘simlik 
dunyosini muhofaza etish va undan oqilona foydalanish 
to‘g‘risida»gi, Qonunlar hamda bu borada e’lon qilingan 
qator prezidentimiz Farmonlari shular jumlasidandir.