Оила психологияси

 DAVRIY SEKSUAL ABSTITENSIYa (HAYZ TsIKLINI NAZORAT QILISh, 
OILANI REJALAShTIRISh USULLARI) 
Aksariyat mamlakatlarda (masalan, Yaponiya, Mavrikiya, Peru, Filippin orollarida) 
aholining oz qismi — 15—20% ga yaqin er-xotinlar turli an’anaviy va zamonaviy 
abstitensiya usullarini qo’llaydilar yoki jinsiy aloqani vaqtidan ilgari to’xtatadilar. 
Ta’sir qilish mexanizmi: Taqvim usuli hayz siklining davomiyligini hamda homilador 
bo’lish ehtimoli yuqori darajada bo’lgan davrni aniqlash bilan birgalikda ayni shu 
kunlar jinsiy aloqa qilmaslik usulidir. Servikal shilliq va ovulatsiya vaqtini belgilash 
usuli esa (Bellingsov usuli) urug’lanish kunini, servikal shilliq miqdori va 
konsistensiyasini nazorat qilish bilan aniqlashdan iborat. Bazal haroratni o’lchab 
borishda haroratni har kuni o’lchab, harorat ko’rsatkichlarini muntazam qayd qilib 
borish va urug’lanish vaqtini belgilash uchun haroratning ko’tarilishi aniqlanadi. 
Simpato-terminal usulga haroratni o’lchash usuli bilan birga bir necha tabiiy usullarni 
birgalikda qo’llash kiradi. Samarasi va afzalliklari: Mazkur usullar homiladorlikdan 
saqlanish uchun juda ishonchli hisoblanmasada, biroq boshqa yo’llardan foydalanishni 
istamagan er-xotinlar uchun qulay hisoblanadi. Bu usulning afzalligi — organizmning 
boshqa tizimlariga umuman ta’sir qilmaydi. Kamchiliklari: Er-xotin har bir hayz sikli 
mobaynida kami bilan 14 kun jinsiy aloqadan tiyilishi kerak. Bundan tashqari, 
yuqoridagi usullarni to’la egallab olish uchun ular bir necha oy davomida o’z ustida 
ishlashi hamda tajriba qilib ko’rishi zarur. Emizish, qin infektsiyalari, isitma chiqishi 
kabi hollar servikal simptomlarni o’zgarishiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida, 
urug’lanish ehtimoli yuqori bo’lgan kunlarni qaytadan hisob-kitob qilib, aniqlash 
kerakligini taqozo etadi. Tekshirishlar an’anaviy usullar zamonaviy usullarga nisbatan 
ishonchsiz ekanligini ko’rsatdi. Shuni e’tiborga olgan holda yuqori samaraga erishmoq 
uchun oilada er-xotinlarning birgalikda davriy ravishda jinsiy aloqadan voz kechib 
turishi lozim bo’ladi. Bu holat esa insondan o’ta talabchan va ruhiy turg’un bo’lishini 
talab etadi. 
Tavsiyalar: Yuqorida keltirilgan usullardan ayollarning to’g’ri foydalanishlari uchun 
ularga to’g’ri maslahat berish lozim. Bu usulni to ayollar o’zlarida ovulatsiya, ya’ni 
urug’lanish ehtimoli yuqori bo’lgan kunlarni adashmay hisoblay olgunlariga qadar 
samara bermaydi. Homiladorlikdan saqlanishning an’anaviy usullarining samarasini 
oshirish uchun aralash usullardan foydalanish, ya’ni bir vaqtning o’zida erkak va ayollar 
uchun mo’ljallangan mexanik vositalarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bola emizish 
(laktatsiya) Bola emizish hozirgacha tug’ruqlar orasidagi tanaffuslarni cho’zishda 
muhim ahamiyatga ega bo’lib kelmoqda. Aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarda bu 
usullar boshqa usullardan ko’ra muhimroqdir. Ta’sir qilish mexanizmi: Bolani emizish 
fiziologiyasi tuxumdonlar vazifasining nisbatan kamayishi va anovulyatsiya sodir 
bo’lishi bilan bog’liqdir. Anovulyatsiya tug’ruqdan keyingi 4—21 oydan to 24 oygacha 
davom etadi. Samarasi va afzalliklari: Bolani emizish tug’ilishni nazorat qilishning eng 

---

104 
muhim samarali usullaridan biriga aylanishi mumkin. Emizish davrida homilador bo’lib 
qolish har 100 ta ayoldan faqat 2—12 tasidagina kuzatilganligi bu usulning boshqa 
usullarga samarasi jihatidan tenglashishiga dalil bo’la oladi. Kamchiliklari va 
samarasizligi: Ba’zi ayollar ko’krak suti bilan emizishda tajribasi bo’lmaganligi sababli 
ushbu usulning samarasiz chiqishi hollari sodir bo’ladi. Ko’krakda ahyonahyonda 
emizish, qo’shimcha ovqatlantirish kabi omillar hayz siklining qayta tiklanishiga olib 
keladi. Natijada ayolning homilador bo’lib qolish xavfi tug’iladi. Tavsiyalar: Emizikli 
davr amenoreyasini tez-tez va qisqa yoki uzoq muddatli emizish bilan saqlab qolish 
mumkin. Jinsiy aloqani oldindan to’xtatish Taraqqiy etgan hamda rivojlanayotgan 
mamlakatlarda keng tarqalgan usul. Ta’sir qilish mexanizmi: Jinsiy olat shahvat 
to’kilishidan oldin chiqarib olinadi. Samarasi va afzalliklari: Bu usulning samarasi past 
hisoblanadi. Ammo erkak o’zini boshqara olsagina, bu usulning samarasi birmuncha 
ortadi. Noxush ta’sirlari: Yuqorida keltirilgan usul hech qanday ko’ngilsiz tibbiy 
oqibatlarga olib kelmaydi-yu lekin er-xotin orasida jinsiy qoniqmaslik hollariga sabab 
bo’lishi mumkin.Tavsiyalar: Homiladorlikdan saqlanishning boshqa usullaridan 
foydalanish imkoni bo’lmagan hollardagina bu usuldan foydalanish ma’quldir. 
Prezervativ Prezervativ faqat bir martagina ishlatilishi shart. Jinsiy aloqa vaqtida 
prezervativ yirtilib ketsa, ayol darhol qin ichini kuchsiz kislotali eritma (achigan sut, 
sirka, limon kislotalari) bilan yuvib tashlashi lozim. Ushbu usulning samarasi 
spermitsidlar bilan birgalikda qo’llanganda ortadi. Hozirgi vaqtda ishonchli va samarali 
bo’lib hisoblangan homiladorlikdan saqlanish usullaridan yana biri — bu erkak va 
ayollar uchun mo’ljallangan prezervativlardir. Ulardan ko’proq rivojlangan 
mamlakatlarda foydalanishadi. Ayniqsa, OITS (SPID) kasalligining butun dunyo 
miqyosida keng tarqalganligi natijasida bu usuldan foydalanuvchilar soni kun sayin 
ortib bormoqda. 
Ta’sir qilish mexanizmi: Ayol qiniga spermatozoidning kirishiga to’sqinlik qilish uning 
asosiy mexanizmi bo’lib hisoblanadi. Prezervativlar lateksdan ishlangan bo’lib, 
ko’pchiligi spermitsid bilan (shahvatni o’ldiradigan modda) shimdirilgan bo’ladi. Ular 
erkaklarning olati taranglashganidan keyin kiygiziladi. Ayollarga ishlatiladigan 
prezervativlar esa bevosita jinsiy aloqadan oldin qin ichiga tiqib qo’yiladi. Samarasi va 
afzalliklari: Homiladorlikdan saqlanishdan tashqari, jinsiy aloqa orqali yuqadigan turli 
kasalliklar, xususan, OITSdan himoya vositasi ham bo’lib, u yetarli darajada ishonchli 
va afzal usuldir. Ular arzon, ishlatish uchun qulay, organizmga zararli ta’siri bo’lmaydi. 
Kamchiliklari: Prezervativlar jinsiy faollikni o’zgartirib, jinsiy qoniqish hissini 
kamaytirishi mumkin. Ishlatilgan prezervativdan qayta foydalanish aslo mumkin emas. 
Noxush ta’sirlari: Qin shilliq devorining yallig’lanish ehtimoli bo’lishi mumkin. 
Tavsiyalar: Har qaysi ayol va erkak, biron-bir tanosil kasalligiga duchor bo’lgan bo’lsa, 
yoxud bittadan ortiq jinsiy aloqada bo’lib tursa, unda lateksdan qilingan yuqori sifatli 
prezervativlardan foydalanishi kerak. 
Diafragma va servikal qalpoqchalar Diafragma — rezinadan tayyorlangan 
gumbazsimon, tevaragi egiluvchan halqadan iborat bo’lib, jinsiy yaqinlashuvdan oldin 
qinga kiritiladi. Servikal qalpoqcha bachadon bo’yniga kiygizilib, sprematozoidlarning 
bachadon bo’yniga o’tishiga to’sqinlik qiladi. Ta’sir qilish mexanizmi: Diafragma va 
qalpoqcha bachadon bo’shlig’i hamda shahvat-sperma orasida to’siq vazifasini o’taydi. 
Diafragma va qalpoqcha bilan birgalikda sprematsidlarni qo’llash ham shahvat 
faolligining nihoyatda pasayishiga sabab bo’ladi. Samarasi va afzalliklari: Diafragma va 

---

105 
servikal qalpoqchalarning samarasi boshqa turdagi to’siqli usullar kabi ishonchli va 
afzaldir. Ushbu usuldan ham tug’ish yoshidagi ayollar va nomuntazam ravishda jinsiy 
aloqada bo’ladigan ayollarning doimiy ravishda foydalanishlari maqsadga muvofiqdir. 
Bu organizmning boshqa sistemalariga ta’sir etmaydi. Erkaklar prezervativdan ko’ra 
qulayroq va ustunroq tomonlaridan biri, aloqa paytida o’z-o’zini boshqarish va jinsiy 
yaqinlashuvdan ancha oldin qinga kiritib qo’yish imkoniyatiga egaligidir. 
Kamchiliklari: Diafragma va qalpoqchalar mutaxassis vrach tomonidan, har bir ayol 
bachadonining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda unga tegishli katta-
kichiklikda tanlanishi, undan foydalanish yo’l-yo’riqlari o’rgatilishi kerak. Bu usul 
ayniqsa, an’anaga ko’ra jinsiy organlarga qo’l bilan tegish man etilgan guruhlarga 
taalluqlidir. Noxush ta’sirlari: Jinsiy aloqadan so’ng diafragma qin ichiga 6 soat, 
qalpoqcha esa 24 soat davomida qolishi mumkin. Agar bundan ko’proq vaqt qolib 
ketadigan bo’lsa, ko’ngilsiz asoratlar qoldiradi: allergik reaksiyalar, mikrotravmalar va 
ba’zida infeksion toksik shokni keltirib chiqarishi mumkin. Tavsiyalar: Tug’ruqdan 
so’ng, bola tushishi yoki sun’iy oldirish va kichik tos sohasida o’tkazilgan har xil 
jarrohlik muolajalari, bachadon o’lchamining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Shuning 
uchun diafragma va servikal qalpoqchalarning o’lchamlari yuqoridagi kabi holatlardan 
so’ng, albatta qayta tiklanishi darkor. Shuningdek, bu usuldan quyidagi sabablarda: 
spermitsid yoki diafragma va qalpoqchalarga nisbatan shaxsiy sezgirlik kuchayganda, 
qin avtonomiyasi o’zgarganda, jinsiy yaqinlik paytida og’riq hissi paydo bo’lganida, 
anamnezdagi infeksiontoksik shok holati kuzatilganda hamda tug’riqdan so’ng dastlabki 
12 hafta davomida foydalanish man etiladi. Bachadon ichi spirali Bachadon ichi spirali 
— atrofida mis sim o’ralgan kichkina plastmassa moslamadir. U vrach tomonidan 
ayolning bachadoniga o’rnatiladi. Bachadon ichi spirali hozirgi vaqtda eng keng 
tarqalgan, ko’pchilik ayollar tomonidan foydalanilinayotgan vosita hisoblanadi.Uning 
afzalligishundaki: u uzoq muddat davomida homilador bo’lib qolishdan saqlanish 
imkoniyatini beradi. Kamchiligi: u bachadon yallig’lanish xavfini oshirishi mumkin. 
Undan foydalanadigan ba’zi ayollarda hayz qoni odatdagidan ko’proq va uzoqroq 
bo’ladi. Teri-tanosil kasalliklari, jinsiy aloqa yo’li bilan yuqadigan kasalliklardan 
himoya qilmaydi. Inyeksiyali kontratseptivlar Inyeksiya (ukol qildirish) usuli har 2—3 
yoki har oyda ukol qildirish orqali amalga oshiriladi. Bu usul odatda 35 yoshdan katta 
ayollarga tavsiya etiladi. 
Bu usulning samarasi shundan iboratki, ukol qildirilgandan keyin, ko’rsatilgan muddat 
ichida kutilmagan homiladorlikdan saqlanishning boshqa usullaridan foydalanishga 
hojat qolmaydi. Ukolni, albatta meditsina xodimi qilishi kerak. Salbiy asoratlari: 
Inyeksiya hayz muntazamligining buzilishiga olib kelishi mumkin. OITS, 
JABYKlardan himoya qilmaydi. 
Spermatsid vositalar Zamonaviy spermatsidlar qator mamlakatlarda ishlatiladi. Ular 
krem, g’alvirak, ko’pik hosil qiluvchi tabletkalar, tamponlar, jele, eritmalar ko’rinishida 
ma’lum va turli prezervativlarga qo’shimcha moslama sifatida ishlab chiqariladi. Ta’sir 
qilish mexanizmi: Ma’lumki, qin ichida doimiy maxsus muhit mavjud. Jinsiy 
yaqinlashuvdan 10—15 daqiqa oldinroq qinga yuborilgan sprematsidlar, aynan shu 
muhitni o’zgartirish hisobiga shahvat faoliyatini to’xtatadi. G’alvirak o’z tarkibida 
zamonaviy spermatsid — nonoksinol — 9 ni tutib, bevosita spermazoid membranasini 
buzadi va natijada uning faoliyatini zaiflashtiradi. Mazkur vosita qinga kiritilib, 
bachadon bo’yniga biriktirilishidan avval, spermatsid faolligini oshirish maqsadida 

---

106 
suvda ho’llanadi. Samarasi va afzalliklari: Keltirilgan bu usul, ayniqsa katta yoshdagi 
ayollar yoki nomuntazam jinsiy yaqinlikda bo’ladigan ayollar uchun juda qulay va eng 
muvofiq usuldir. Bu usul organizmning boshqa sistemalariga ta’sir qilmasligi, tibbiyot 
xodimlariga murojaat qilmasdan foydalanish mumkinligi bilan afzal hisoblanadi. 
G’alvirak qin ichida 24 soat davomida saqlanishi mumkin bo’lib, tarkibida spermatsid 
bo’lishi tanosil kasalliklaridan muhofaza qilish ta’siriga egadir. Kamchiliklari: Jinsiy 
aloqa vaqtida turli noqulayliklar tug’dirishi mumkin. G’alvirak boshqa vositalarga 
nisbatan qimmatroq. Shuning uchun bu vositadan istagancha foydalanish cheklangan. 
Bu usulning oz samara berishi uni boshqa xil to’siqli usullar bilan birgalikda qo’llashga 
majbur etadi. Noxush ta’sirlari: Qin devori yallig’lanishi yoki umuman allergik 
reaksiyalar ko’rinishida asoratlar kuzatilishi mumkin. 
Tavsiyalar: Yuqorida ta’riflangan bu usulning samarasini oshirish maqsadida uni 
prezervativ, diafragma, servikal qalpoqchalar bilan birgalikda qo’llash mumkin. 
G’alvirak har bir jinsiy yaqinlashuvda qayta ishlatiladi. Va qin ichida 24 soatgina turishi 
mumkin, xolos. Spermatsidlardan tug’ruqdan keyingi dastlabki 6 oy davomida, homila 
oldirish, homilaning tushishi va hayz ko’rish vaqtida foydalanish qat’iyan man etiladi.