Oilada axloqiy munosabatlarni shakllantirsh O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

II BOB OILADA AXLOQIY MUNOSABATLARNI SHAKLLANTIRISHNING AMALIY YO’LLARI, VOSITALARI VA SHAKLLARI

2.1 Oilada axloqiy munosabatlarni yo’lga qo’yishda oilaviy an’analar, urf-odat va milliy qadriyatlardan foydalanishning shakllari
O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy rivojlanishi barkamol insonni shakllantirish bilan ruyobga chiqariladi. Barkamol, etuk inson asosan o‘ta o‘qimishli, yangicha fikrlaydigan, madaniyatli, axloq - odobli, mehnatsevar, uquvli, jismonan va ruhan sog‘lom, o‘z haq - huquqini bilgan, vatanini sevadigan, faol, fidoyi va ma’naviy boy singari insoniy fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirmog‘i lozim.
Bunday yuksak fazilatlarga ega bo‘lgan komil inson asosan oilada tarbiyalanadi. Oilaning bolalarga ko‘rsatadigan ta’siri shunchalar kattaki hech qanday boshqa ijtimoiy ta’sirlar buni bera olmaydi. Bu fikrning to‘g‘riligini Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil, 29 avgust) so‘zlagan nutqida “...Bola tug‘ilgan kundan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf - odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi”, - deb o‘z fikrini aniq bildirgan edi. Haqiqatan ham bola hayoti oilaviy muhitning ta’sirida tarbiyalanadi. Oilaviy an’analar, qadriyatlar, urf - odatlar bolani kamolotga etkazishda asosiy o‘rin tutadi. Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini his etadi, anglaydi va nihoyat oila va jamiyatga nafi tegadigan etuk inson bo‘lib shakllanadi deb xulosa chiqarish mumkin.
Oilaviy an’analarning bola shaxsini shakllantirishdagi o‘rni va ahamiyatini anglash uchun eng avvalo an’analarning mohiyati, mazmuni haqida fikr yuritaylik. Oilada yashovchi inson o‘z xalqining milliy oilaviy an’analari tarixini, turmush tarzini, madaniyatini, ruhiyatini va ma’naviyatini chuqur bilgandagina, u shu xalqning barkamol, etuk insoni bo‘la oladi. Barkamol inson o‘z navbatida o‘zining oila turmushida o‘rgangan g‘oya va tajribalarini o‘zidan keyingi avlodga o‘rgatishga harakat qiladi. Ana shu o‘rgatish oilaviy va ijtimoiy hayotni davom ettirishga asos, negiz bo‘ladi. SHuningdek, ulug‘ ajdodlarimizning oila hayotida qo‘lga kiritgan eng qimmatli, foydali an’analar yosh avlodga o‘rgatilmas ekan, shu mamlakatning kelajak avlodga beradigan oilaviy tajribalari ham inqirozga yuz tutadi. Oqibatda mazkur millat yo‘qolishiga zamin yaraladi.
SHuning uchun o‘z qadr - qimmatini bilgan xalq o‘z madaniyatining, ma’naviyatining, qadriyatlarining asosi bo‘lgan an’analar, urf - odatlar, rasm - rusumlarni avloddan avlodga etkazadi, asraydi hamda ularni davom ettiradi. Ana shundagina xalqning, millatning, davlatning, hayotning davomiyligi ta’minlanadi. Bu haqda buyuk sharq mutafakkiri Abu Rayhon Beruniy “Vaqt pillapoyasi cheksizdir, bir - birining o‘rnini egallab boradigan avlodlar zinadan zinagagina ko‘tariladilar, xolos. Jamlangan tajribani har bir avlod o‘zidan keyin kelayotgan, o‘zidan keyin uni taraqqiy ettiradigan va boyitadigan navbatdagi avlodga etkazib beradi”, - deb o‘rinli ta’kidlagan.
Hozir xalqning milliy an’analari, urf - odatlari, ruhiyati, hayoti va oila turmushi haqida o‘quvchi - yoshlarga ilmiy ma’lumot berish dolzarb masala. O‘zbek xalqi o‘z oilaviy an’analari bilan jahon hamjamiyatida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan eng qadimgi xalqlardan biri sifatida mana shunday bebaho, boy xazinaga ega. Buning uchun o‘zbek xalqining oila an’analarini bilishimiz, boyitishimiz, takomillashtirishimiz, saqlashimiz hamda keyingi avlodlarga etkazish har birimizning muqaddas vazifamiz bo‘lmog‘i darkor. Eng asosiysi oila an’analaridan yosh avlodni tarbiyalashda foydalanishni hozirgi hayotning o‘zi talab qilmoqda. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasining kadrlar tayyorlash milliy dasturida “YOsh avlodni ma’naviy - ahloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy - tarixiy an’analariga, urf - odatlari hamda umumbashariy qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etaladi”² - deb alohida ta’kidlangan.
Biz tomonimizdan asoslanayotgan, ishlab chiqilayotgan mazkur material oilada o‘quvchi - yoshlarni milliy an’analar vositasida tarbiyalashning tarkibiy bir qismi ya’ni yo‘nalishini tashkil qiladi. Buning uchun oilada ota - onalarning oila an’analari haqidagi ma’lumotlarini tarkib toptirishdan boshlash darkor. Bu ishni avval an’analarning nimaligi haqida tushuncha berishdan boshlash maqsadga muvofiq.
An’ana - bu jamiyatda ijtimoiy hodisa bo‘lib, kishilarning ongida, hayotida barcha sohalarni qamrab olgan, o‘z o‘rnini topgan, ajdodlardan - avlodga o‘tib turadigan, takrorlanadigan oila hayotida qo‘llanadigan umumiy tartib, qoidalar va tajribalar yig‘indisi deb ta’riflash mumkin.
Oilaviy an’analar esa ijtimoiy, ommaviy hodisa bo‘lib, oila hayotining barcha yo‘nalishlarini qamrab olgan ya’ni turmush tarzi, mehnat, ahloq - odob, madaniyat, ma’naviyatlarida o‘z o‘rnini olgan, avloddan avlodga o‘tib turadigan, takrorlanadigan, qo‘llanadigan oilaviy tartib - qoidalar yig‘indisi deb tushunish zarur. Oilaviy an’analarning hayotda tadbiq qilinish hajmi, ko‘lami, doirasi ijtimoiy an’analarga qaraganda nisbatan torroq yo‘nalishga ega. SHu nuqtai nazardan yondoshganda oilaviy an’analar davlat miqiyosidagi ta’lim - tarbiya muassasalari, mehnat jamoalari an’analaridan shakli, mohiyati, mazmuni hamda o‘ziga xos milliy xususiyatlari bilan ajralib turadi.
O‘zbek xalqining oilaviy an’analari o‘ziga xos milliy xususiyatlarga ega. An’analar oilaning turmush tarzini bezab, ifodalab uning qadr - qimmatini yuksaltiradi. Har bir oilaviy an’ana o‘z shakli, mazmuni, maqsadi va vazifalarni nazarda tutadi. Oilaviy an’analar o‘z milliy mazmuni, shakli, mohiyati hamda xususiyatlari bilan bir - biridan farqlanadi. YOsh avlodning muntazam tizimli uzluksiz, shakllanishida to‘g‘ridan to‘g‘ri kuchli tarbiyaviy ta’sir etuvchi milliy tarbiya vositasidir. Oilaviy an’analar xalqning boy axloq - odobi, madaniyati, ma’naviyati ijtimoiy, oilaviy tajribalari bilan uzaro uzviy bog‘langan va ularni o‘ziga xos tarzda aks ettiradi. O‘zbek oilasining oilaviy an’analari, ayniqsa aqliy, axloqiy, mehnat, nafosat, huquq, ekologik yo‘nalishlar orqali tarbiyalash asosli ildizlarga ega. Masalan, kattalarga hurmat va kichiklarga mehribon bo‘lish; salomlashish va ko‘rishish; bemorlardan hol - ahvol so‘rash va oila boshiga kulfat tushganida yordam berish; birinchi maosh olish; birinchi kor; mehmondo‘stlik va hakazo.
Oilada bolalarga singdirilayotgan barcha g‘oya, tajribalar, yangi udumlar, urf - odatlar, ma’naviy - axloqiy qadriyatlar oilaviy an’analar orqali o‘tadi hamda ularni barkamol etib shakllantirishga xizmat qiladi. Oilaviy an’analar maktabning ta’lim, tarbiya sohasida maktabda o‘quvchilarga bergan bilimlarni hayotga tadbiq etishda yaqindan yordam beradi. YAngi avlod o‘tmish ajdodlarning hayotdagi barcha tajribalarini muayyan darajada oilaviy an’analar vositasida davom ettiradi. Tarbiya jarayoni ko‘p qirrali bo‘lib aslida keksa avlodlar bilim, tajribalarini, ko‘nikma va odatlarini yosh avlodga berib, uzatib borishdan ham iborat. SHuning uchun oilaviy an’analar o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalashda, oila tarbiyasining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda milliy tarbiya vositasi bo‘lib ijtimoiy tarbiyaga xizmat qiladi. Oilada bolalarni tarbiyalashda oila hayotida to‘planib kelinayotgan milliy an’analardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish amaliy ahamiyatga ega.
Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimovning “... Tarixiy tajriba, an’analarning meros bo‘lib o‘tishi - bularning barchasi yangidan yangi avlodlarni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolmog‘i lozim”¹, - deb bildirgan fikri bag‘oyat qimmatlidir. Haqiqatan ham, jamiyat ijtimoiy hayotida ulug‘ ajdodlarimiz tomonidan oila turmushida milliy, tarixiy, mehnat, axloqiy - ma’naviy tajribalarning yangi avlodga meros bo‘lib an’analar shaklda o‘tishi o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalaydigan milliy vositaga aylanib qolishi tabiiy bir holdir. An’analarning eng qimmatli jihatlari o‘quvchi - yoshlarni oilaviy va ijtimoiy hayotga tayyorlashda milliy tarbiya vositasi bo‘lib xizmat qilmog‘i lozim ekanligidir.
Qolaversa, oilaviy an’analar o‘quvchi - yoshlarni barkamol etib tarbiyalashda xalqning asrdan asrga, ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan milliy ma’naviy - axloqiy qadriyatlariga aylansa, yanada mukammalroq, amaliyroq ahamiyat kasb etadi. CHunki oilaviy qadriyatlar o‘zbek xalqi tomonidan qadrlanib, e’zozlanib kelinmoqda va shunday bo‘lib qolaveradi. Oilaviy an’analar ma’anviy - axloqiy qadriyatlarga aylangandagina ularning ta’lim - tarbiyaviy qadr qimmati, o‘quvchi - yoshlarni shakllantirishdagi amaliy ahamiyati yanada ortadi.
SHuning uchun ham oilaviy an’analar o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalashda va oilaviy hayotga tayyorlashda tarbiya vositasi bo‘lib qolaveradi. Masalan, hashar, salomlashish, mehmondo‘stlik, to‘y, ko‘pkari, keksalarni hurmatlash, kabi yuzlab oilaviy an’analar o‘zbek xalqining ma’anaviy - axloqiy qadriyatlariga aylanganini ko‘rsatish mumkin.
Oilaviy an’analar ham ijtimoiy an’analar kabi taraqqiyotning doimiy shakldagi o‘zgarishlari bilan o‘zaro bog‘langan. Hayotdagi boshqa hodisa va voqealar kabi oilaviy an’analar ham biri paydo bo‘ladi, ikkinchisi rivojlanadi, yana boshqasi esa oila hayoti talablariga javob bermaydi va iste’moldan chiqadi. Bu tabiiy bir qonuniyatdir. Oilaviy an’analarning ko‘pchiligi kishilarning oilaviy hayotida sinovlarga dosh berib qo‘llanib, mustahkamlanmoqda.
SHu an’analardan oila hayotida odamlar faoliyatiga to‘g‘ri kelmaydigan jihatlari oila an’analari tarkibidan chiqib borilmoqda. Masalan, oila an’analaridan biri to‘y an’anasining avvalgi mazmuni saqlanib, qadrlanib kelingani va aksincha so‘nggi yillarda to‘ylarning mazmuniga zid dabdababozlik, o‘zini ko‘z - ko‘z qilish, isrofgarchilik, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, raqqosalarning noma’qul hatti - harakatlari kabilarni ta’kidlab ko‘rsatish mumkin. Bunday oilaviy an’analarning oilada odamlar hayotiga ko‘rsatgan zarari oqibatida mazkur an’analarning turmush talablariga mos bo‘lmagan jihatlari iste’moldan chiqarilmoqda. YOki aksincha, Navro‘z an’anasining mustabid yillarida ta’qiqlanishiga qaramasdan uning oila hayotida tadbiq etilishiga ta’sir ko‘rsata olmaganini ta’kidlab ko‘rsatish mumkin.
Istiqlol sharofati bilan oilaviy an’analarni oila hayotiga qo‘llash uchun qulay shart - sharoitlar yuzaga keldi. Mustabid yillarida milliy oilaviy an’analarni oila hayotida qo‘llash u yoqda tursin, hatto milliy tarbiya degan iborani ishlatish mumkin emas edi. Oilaviy an’analardan Navro‘z, mehmondo‘stlik, hayit, to‘y, oilaning boshiga kulfat tushganda hamdard bo‘lish, salomlashish, bolalarni itoatli va sodiq etib tarbiyalash singari milliy an’analarning ta’qiqlanishi, kamsitilishiga qaramasdan o‘z qadr - qimmatini saqlab qola oldi. Bunday oilaviy an’analar, qadriyatlar bilan har birimiz faxrlanishimiz, g‘ururlanishimiz zarur. Bu an’analarni, qadriyatlarni saqlash, boyitish oilaviy tarbiyaviy ishlarning bosh maqsadi bo‘lib qolmog‘i lozim.
“An’analarni tarbiyalash, ularni saqlash tarbiyaviy ishlarning eng muhim vazifasidir" degan edi mashhur pedagog A.S.Makarenko. Demak, oilaviy an’analarni tarbiyalash, ularni saqlash oiladagi tarbiyaviy ishlarning eng muhim vazifasi bo‘lmog‘i darkor. Oilaviy an’analarni saqlash va boyitishning ta’lim - tarbiyaviy amaliy ahamiyati haqida Prezidentimiz I.A.Karimov “O‘z oilasi, nasl - nasabi bilan faxrlanish vatanparvarlik tuyg‘usiga chuqur hamohangdir. Bu eng avvalo, oilaviy an’analarni avaylab saqlash va boyitish, ota - bobolarning muborak nomlariga dog‘ tushirmaslikka intilish, o‘z mehnati, bilimlari bilan nasl - nasab obro‘sini mustahkamlash, odamlarning hurmat - ehtiromiga sazovor bo‘lish istagidir” va yana “O‘z xalqiga, uning an’nanalariga, tili va madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib, o‘z xalqining, millatining butun jahon hamjamiyatida tenglardan biri sifatida idrok qiluvchi haqiqiy insonni, o‘z Vatanining jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas”² , - deb juda o‘rinli ta’kidlagan.
CHindan ham oilada oilaviy an’analarni avaylab saqlash va boyitish, ularga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib shu xalqning, Vatanning, oilaning haqiqiy jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas. Haqiqiy Vatanparvar, oilaparvar inson esa o‘z navbatida o‘z nasl - nasabi ya’ni ota - bobolarining muborak nomlariga dog‘ tushirmaslikka, ularga sodiq bo‘lishga, o‘z bilimi, mehnati bilan ular obro‘sini mustahkamlashi orqali odamlarning hurmat - ehtiromiga sazovor bo‘lish zarurligi uqtirilayapti. SHuning uchun oilada o‘quvchi - yoshlarni oilaviy an’analar ruhida tarbiyalash hozirgi davrning dolzarb masalalaridandir.
Bunday inson eng avvalo o‘z oilasiga va uning an’analariga, tili, madaniyatiga muhabbat va hurmat ruhida tarbiyalanishi zarur. CHunki o‘z oilasini sevmaydigan inson hech bir millatda, xalqda, davlatda bo‘lmasa kerak. Oilada bolalarni an’analar asosida tarbiyalashda ota - onalarning tarbiya haqidagi ma’lumoti asosiy o‘rin tutadi. Bizning ota - onalarni pedagogik ma’lumotlarini o‘rganish yuzasidan olib borgan ko‘p yillik kuzatishlarimiz va suhbatlarimizdan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, aksariyat ota - onalar oilada bolalarni milliy an’analar vositasida tarbiyalashning pedagogik ahamiyatini to‘la tushunmasliklari ma’lum bo‘ldi. Bu muammoni pedagogik jihatdan ilmiy - amaliy hal qilishning yo‘li ota - onalarning umumiy va pedagogik madaniyatini oshirishdir. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasining kadrlar tayyorlashning milliy dasturida “Umumiy hamda pedagogik madaniyatni oshirish maqsadida, mamlakat aholisi orasidagi ma’rifiy ishlar takomillashtirilib boriladi”³ , - deb ta’kidlagan.
Bizningcha, ota - onalarning oilaviy an’analar vositasida o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalashdagi imkoniyatlarini oshirish, takomillashtirish uchun quyidagi ikki yo‘nalishda ma’rifiy ishlarni tashkil etish ma’qul. Birinchidan, ota - onalarning oilaviy an’analar bo‘yicha pedagogik ma’lumot - madaniyatini oshirish. Ikkinchidan, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, mahalla faollari, ichki ishlar, hokimiyat xodimlari va boshqa tarbiya ishi bilan shug‘ullanuvchilarning pedagogik madaniyatini oshirish. Bu ma’rifiy ishlarni olib borishni tashkil etishda o‘z echimini kutayotgan muammolar ham yo‘q emas. Xususan, hozir davlat ta’lim - tarbiya muassasalarida ishlayotgan o‘qituvchi, tarbiyachi, madaniyat xodimlari, ichki ishlar, hokimiyat vakillari, mahalla faollarining oilaviy an’analar bo‘yicha ma’lumotlari va malakalari hozirgi talab darajasida deb xulosa chiqarish qiyin. SHuning uchun bu muammoni hal etishni keng qamrovli tarbiyaviy ishlardan boshlash maqsadga muvofiq. YAna oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida tayyorlanayotgan yosh malakali mutaxassislar o‘quv reja va o‘quv dasturlari, davlat ta’lim standartlarida ham oilaviy an’analar, qadriyatlar, ma’naviyatlar bo‘yicha mavzular va ularga ajratilgan soatlar hozirgi hayot talabi darajasida emasligini aytish zarur. Ammo istiqlolning keyingi uchinchi, to‘rtinchi yillarida oila tarbiyasini yaxshilash bo‘yicha 1998 yilni oila yili deb e’lon qilingani, davlat va jamiyat akademiyasida oila tarbiyasini o‘rganuvchi bo‘limning tashkil qilinishi hamda oila kodeksining qabul qilinishi kabi amaliy tadbirlarning bajarilishi bu sohada ijobiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirishga asos bo‘lmoqda.
Bizningcha, oilada ota - onalarning oilaviy an’analar bo‘yicha ma’rifiy ishlarni quyidagi yo‘nalish va shakllarda olib borilsa, hozirgi hayot talablariga uyg‘un bo‘ladi. Bular: ota - onalar universitetlarida; dorulfununlarida; maktablarda ota - onalar majlislarida; qo‘mitalarda; ota - onalar kunlarida; mahallalarda; ilmiy - nazariy konferensiyalarda; suhbatlar, munozaralar, uchrashuvlar ilg‘or tajribalarni o‘rganish va yoyish, keksa ota - onalarning pand - nasihatlari, faol ota - onalarning mahalla jamoatchiligi oldida chiqishlari, gazeta, jurnal, radio, televidenie eshittirish va ko‘rsatuvlari, prokuratura, sud, ichki ishlar xodimlarining tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va hakazo.
Oilada ota - onalar o‘z bolalari ongida oilaviy an’analarga qiziqishni tarbiyalash eng muhim masaladir. Buning uchun o‘quvchi - yoshlargi an’analar haqida aniq ilmiy ma’lumotlar berilishi lozim. Ma’lumotda oilaviy an’analarning mazmuni, tuzilishi, shakli, maqsadi, vazifalari haqida ularni oila, ijtimoiy hayotida qo‘llashning ta’lim - tarbiyaviy, amaliy ahamiyatini o‘quvchi - yoshlarga o‘rgatish talab etiladi. O‘quvchi - yoshlarda, oilaviy an’analarga intilish, xohishni, hurmatni tarbiyalamay shu oilaning haqiqiy oilaparvari bo‘lishi mumkin emasligiga ishontirish ota - oanlarning muqaddas vazifasidir. Har bir an’ana o‘ziga xos mazmunga, tuzilishga, maqsadga qaratilganligi, bular esa inson hayotida qo‘llanilishi, takrorlanishi orqali odamlarning ruhiyatiga, kayfiyatiga, his - tuyg‘ulariga tushuncha, g‘oya, tajribalar shaklida ijobiy ta’sir etadigan majmualar yig‘indisi deb izohlash mumkin. Umuman an’analarsiz inson hayotini, turmush tarzini tasavvur qilish mumkin emasligini o‘quvchi - yoshlarga tushuntirish darkor.
Oilaviy an’analar insonga tushuncha, bilim, tajriba, mahorat va ma’naviy - axloqiy xulq - atvorni shakllantirishga sharoit yaratadi. Ota onalarning bolalarga oilaviy an’analarning tarixi, ulug‘ ajdodlar tomonidan qo‘llanib kelinish sabablarini, hozirgi hayotdagi amaliy ahamiyatini tushuntirish hamda oila hayotida qo‘llashga o‘rgatish, odatlantirish nihoyatda muhim. Ota - onalar tomonidan shunday tarbiyaviy ishlar o‘quvchi - yoshlar bilan tashkil qilinganda bolalarda o‘z millati, oilasi tarixi, madaniyati, ma’naviyati, o‘zligini anglash, milliy g‘urur va oilaparvarlik, vatanparvarlik kabi eng zarur insonparvarlik fazilatlari shakllanadi.
Eng muhimi ota - onalar oilaviy an’analarning o‘quvchi - yoshlarni, yoshlarni oila va ijtimoiy hayotga tayyorlashdagi ilmiy o‘rnini va amaliy ahamiyatini, tajribalarni orttirishdagi, mustahkamlashdagi rolini anglashlari nihoyatda zarur. Masalan, Birinchidan, mehmondo‘stlik, keksalarni hurmatlash an’analari to‘g‘risida o‘quvchi - yoshlarga tushuncha, ko‘nikma, odat, ma’lumot bilan qurollantirmay turib, ularni oila va ijtimoiy turmushga amaliy tayyorlash mumkin emasligi hamda bu milliy urf - odatlarsiz inson barkamol bo‘la olmasligini ota - onalar bilishlari shart. Ikkinchidan, ota - onalarga oilaviy an’analarning tarbiyaviy vazifasini tushuntirishni quyidagi shakl va mazmunda tashkil etsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Ota - onalarga oilaviy an’nalarning tarixi, maqsadi, vazifasi, har birining o‘ziga xos xususiyatlari, ulug‘ ajdodlarimiz tomonidan qullanilib kelinish sabablari, turmush tarzi, tili, axloqi, mehnati, madaniyati, ma’naviyati hamda udum, urf - odat kabilarning o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalashdagi tarbiyaviy imkoniyatlarini pedagogik asoslab ko‘rsatishdan iborat. Buning uchun avvalo oilaviy an’analar ajdodlardan - avlodlarga o‘tib kelayotgan oilada o‘quvchi - yoshlarni tarbiyalashning milliy vositaligiga ota - onalarni ishontirish bag‘oyat muhim.
Ota - onalarga oilada an’analarning o‘quvchi - yoshlarni oilviy va ijtimoiy hayotga tayyorlashdagi tarbiyaviy qirralari haqida ma’lumot berishda o‘zbek millati tarixi, turmush tarzi, oilaviy an’nalari, udumi, urf - odati, axloq - odobi, madaniyati ma’naviyati asoslarini bolalarga o‘rgatishda ahamiyatini anglatish hamda ular bilan bog‘liq milliy mafkura, milliy ong, milliy g‘urur, o‘zlikni anglash, millatidan faxrlanish va unga sodiq bo‘lish, vatanparvarlik kabi insoniylik fazilatlarni shakllantirishda oilaviy an’analarning tarbiyaviy vazifalarini bajarishga ota - onalarning alohida e’tiborini qaratish zarur.
Bu fazilatlarni oilaviy an’analar vositasida tarbiyalanganligiga ota - onalar ishonch hosil qilishlari darkor. SHundan keyingina oilaviy an’analarning tarbiyaviy vazifasi amalda o‘z tadbig‘ini topadi. Misol uchun oilada salomlashish va alik olish an’anasini pedagogik tahlil qilaylik. Birinchidan, salomlashish eng avvalo insonning insonligini ko‘rsatuvchi belgi, uning ongli bir jonzotligini, boshqa jonzotlardan farqlanishini, insoniyligini his qilish, burchni anglash, o‘z ruhini o‘zi boshqara olish, boshqalarga insonlarcha munosabatda bo‘lish, o‘zini hurmatlash o‘z qadriga va hurmatiga sazovor bo‘lish deb izohlasak to‘g‘ri bo‘ladi. Ikkinchidan, aksincha yuqoridagi axloq - odob qoidalariga amal qilmaslik kishining kayfiyatiga, ruhiyatiga yomon ta’sir etadi. Bunday holat esa odamlarning shug‘ullanayotgan faoliyatiga bevosita ta’sir etmay qolmaydi. Har qanday inson o‘zi ro‘para bo‘lgan kishiga salom bermasa yoki salomini olmasa, birinchi navbatda, o‘z xayolida nima uchun bunday holat bo‘lganligi haqida fikr yuritadi, uylaydi va to‘g‘ri xulosaga keladi.
Bu holatning salbiy ta’siri uyqudan so‘ng unutilishi mumkin. SHuning uchun inson oila va ijtimoiy hayotda oddiy oilaviy an’analarga rioya etishi amaliy ahamiyatga ega deb ota - onalarni ishontirish va uni bajarishga undash darkor. Oilaviy an’analarning bolalarni rivojlanishidagi amaliy vazifasi bundan oldingi ta’limiy va tarbiyaviy vazifalari natijasida hosil bo‘ladi. Buni sodda etib oilaviy an’analarning o‘quvchi - yoshlarga o‘rgatishdagi hamda tarbiyalashdagi vazifalari ya’ni bilimi, ko‘nikmalari, odatlari o‘quvchi - yoshlarning umumiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, natijada ular barkamol bo‘lib har tomonlama etishadi. Bu jarayonni ota - onalarga quyidagicha izohlab berish mumkin.
Bola oilada oilaviy an’analarga amal qilishda oila hayotida zarur bo‘ladigan axloq, mehnat, estetik tarbiyalarga doir muomala ko‘nikmalari haqida ilmiy ma’lumotga ega bo‘ladi. Ana shu ma’lumotga tayanib bola oila va ijtimomy hayotda axloq, odob, mehnat ko‘nikmalarini, insoniy xulq - atvorni shakllantirib, barkamollikka erishadi. Ana shu sifatlar bollarni rivojlanganligini ko‘rsatadi. Ana shu jarayonni oilada ota - onalarning bilishlari nihoyatda zarur. Aksincha ota - onalar bu jarayonni tushunib etmasalar, o‘quvchi - yoshlar tarbiyasi samaradorligi shunga yarasha bo‘ladi. SHuning uchun avvalo ota - onalarning o‘zlari oilaviy an’analarning rivojlantiruvchi, amaliy vazifalari haqida chuqur pedagogik ma’lumotga ega bo‘lishlari lozim. Demak, insonning barkamolligida ta’lim - tarbiyaning natijasida uning umumiy rivojlanishi ta’minlanadi. Ana shu pedagogik jarayonni anglash oilada ota - onalarning eng muhim burchi vazifasi hisoblanadi. Oilaviy an’analarga qo’yidagilarni misol qilishimiz mumkin: hashar a’anasi, mehmondo’stlik an’anasi, salomlashish va ko’rishish an’anasi, bemorlardan hol - ahvol so‘rash va oila boshiga kulfat tushganda yordam berish an’anasi va boshqa an’analar mavjud.
Msaslan hashar an’anasi, hashar sharq xalqlarning xususan o‘zbek xalqining eng azaliy insonparvarlik, jamoatchilik asosidagi mehnat an’analaridan bo‘lib o‘zbek xalqi hayotida muhim o‘rin tutib kelgan. Hashar bu ko‘pchilikning bir yoqadan bosh chiqarib, bir maqsadni amalga oshirishda birgalashib harakat qilishi oqibatida katta mehnat samarasiga erishishdir. Oilada hashar an’anasi mazmuni halqimizning “Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar”, “Kuch birlikda”, “YOlg‘iz otning changi chiqsa ham dong‘i chiqmas” kabi maqollarida o‘z ifodasini topgan.
Yana bir oilviy an’analardan biri bu mehmon kutish an’anasi- o‘zbek oilalarining eng qadimgi insonparvarlik an’analaridan biri mehmondo‘stlikdir. Qadimgi udum bir qarashda oddiy mehmon keldi, kutildi, kuzatildi singari soddalashtirilgan, holda kishi ko‘z oldida namoyon bo‘ladi. Xalqimiz bu borada tarbiyaviy ahamiyatga molik naql yaratgan: “Maktab o‘qib mo‘lla bo‘lasan, mehmon kutib (mehmon bo‘lib) odamgarchilikni o‘rganasan”. Haqiqatan ham, bu naqlda juda katta pir ma’no yashiringan. Odatda har bir xonadonda alohida did bilan bezatilgan mehmonxonasi bo‘lgan va hozir shu tarzda davom etayapti. Ilgari har bir hovlida mehmonlar uchun alohida darvozadan to‘g‘ri kiriladigan mehmonxonaning mavjudligi xalqimizda mehmondo‘stlik an’anasining qadimiyligidan darak beradi. Buni XI asrda yashagan sharqning allomasi YUsuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” asaridagi: “Agar sen odamlarni taklif qilayin desang, taklif qilgin va lekin taraddudlarni yaxshi ko‘rib qo‘y. Idish - tovoq, dasturxon, uy-joy, libos pokiza bo‘lsin, pokiza ko‘rpacha yoygin, ovqat va ichimliklar ham yaxshi bo‘lishi kerak. Ovqat ichimliklar pokiza, totli, yaxshi bo‘lsin, qo‘l uzatgan havas bilan esin. Taklif qilmasang, osh-suvning kamchiliklari bitta bo‘ladi, taklif qilsang, uni ko‘rgan birni ming qiladi. Uyla sen eb - ichiladigan narsalarni yaxshi, pokiza qilgin, kelgan yaxshilar to‘yib turib ketsinlar. Do‘stlarni, qarindoshlarni, ular xoh uzoq, xoh yaqin bo‘lsinlar, barchasini ziyofatga taklif qil, haqlariga rioya qilgin.
Keladigan keladi, agar kelmasa, uning ko‘ngli taklif qilinganligi uchun qolmaydi”¹ , - deb bildirgan qimmatli fikrlari ham isbotlaydi.
Hozirgi davrda ham har bir oilada katta, keng, ko‘rkam, havodor bir xona maxsus jihozlar bilan bo‘sh holda mehmon kutish uchun muljallab saqlash an’anaga, odatga aylangan. Mehmon uchun ohori tukilmagan bir necha ko‘rpacha, ko‘rpa, bolishlar, idish tovoqlar tayyorlab qo‘yiladi.
Salomlashish an’anasi haqida gapiradigan bo’lsak, salomlashish tarixiga nazar solsak, u XI asrda arablarning O‘rta Osiyoga kelishi bilan qo‘llanila boshlagan. Unga qadar O‘rta Osiyo xalqining urug‘ - ajdodlari hisoblangan turon elatlari: massagetlar, sug‘diy va xorazmiy kabi qabila kishilari bir - birlari bilan uchrashganda “Sayli Sohib” deganlar. YA’ni kechirayotgan har bir kuning xursandchilik, tantana, zavqli bayram, namunali sayl bo‘lsin singari mazmunlarni bildirgan.
Insonning barkamolligi, tarbiyalanganligi, ododbliligi salomdan boshlanadi. Salom odamning kimligini ifodalab turishi kerak. SHundagina salom insonlarni ezgulikka etaklayveradi hamda odamning qadr - qimmatini oshiradi va salomlashishga odatlantiradi. SHuning uchun ota - onalar oilada bolalarni salomlashishga o‘rgatish sharq xalqlarining eng qadimgi oilaviy an’analaridan biridir.
Oilada ota - onalar bolalarni hatto tili chiqa boshlagan davrdan boshlab salomlashishi va ko‘rishishini milliy ruhda o‘rgatishi an’anaga aylangan. CHunki salomlashish va alik olish ya’ni “Assalomu alaykum” deb salom berish va “Vaalaykum assalom” tarzda javob qaytarishi o‘zbek xalqining ahloq - odob, xulq - atvor qoida normalarining yig‘indisi deb izohlash mumkin. Qolaversa, o‘zbek xalqi dunyodagi boshqa xalqlardan salomlashishning o‘ziga xos xususiyatlari, shakli bilan shu vaqtgacha tanilib, obro‘ - e’tibor, qadr - qimmat topib jahon hamjamiyatida munosib o‘rnini topgan hamda boshqa xalqlardan farqlanadi.
O‘zbek xalqining salomlashish an’anasi millatning obro‘si, g‘ururi, faxri, madaniyati hamda ma’naviyatining bir tarkibiy qismi bo‘lgandagina teranroq tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Millatning faxri hamda bolalarni oilada tarbiyalashning milliy ishonchli vositasi bo‘lib xizmat qiladi. SHundan keyin bolalarning, yoshlarning salom berish va alik olishga bo‘lgan intilishi, qiziqishi, xohishi ortadi.
Oilada ota-onalarning farzandlarga salomlashishi va alik olish mohiyatini anglatishi bag‘oyat muhim. Buning uchun ota-onalar avvalo salomlashish haqida ma’lumot berishi maqsadga muvofiqdir.
O‘zbek xalqining eng qadimgi an’analaridan biri bemorlardan hol-ahvol so‘rash va oila boshiga kulfat tushganda yordam berish an’anasidir. Oilada uzoq vaqt betob bo‘lib qolgan kishilarni, yoshi ulug‘ yoki yosh bo‘lishidan qat’iy nazar hol - ahvol so‘rash avloddan avlodga o‘tib kelayotgan insonparvarlik an’analaridan biridir. Mazkur an’ana mazmuni axloq - odobga oid hadis namunalarida quyidagicha asoslangan. “Mo‘minlarning bir - birlariga oltita haqlari bor: salom berish, chaqirsa borish, maslahat so‘rasa, berish, aksirsa, javob aytish, kasal bo‘lsa, borib ko‘rish, betobligingda seni ko‘rgani kelmagan odamni sen borib ko‘raver. Senga xayru ehson qilmagan odamga sen xayru ehson qilaver; bemorni ko‘rgani borganda uning peshonasiga qo‘lni qo‘yib hol - ahvol so‘rash barkamol ziyorat hisoblanadi. Qo‘l berib salomlashish mukammal bo‘ladi va hakazo. Haqiqatan ham hadislarning har biri hayotda yashayotgan kishilar oldiga muayyan insoniylik ma’suliyatlarini yuklaydi. Bu mas’uliyatlarsiz har qanday odam etuk, barkamol bo‘la olmaydi. SHuning uchun bolalarni xalqning mazkur an’anasi ruhida tarbiyalash nihoyatda dolzarb masaladir.
Oilada bu an’ana hamma vaqt maktab yoshidagi bolalarning, yoshlarning bevosita ko‘z o‘ngida ya’ni ishtirokida ro‘y beradi. Bolalar bemorni so‘rab kelgan kishining bemorga muomalasi, hol - ahvol so‘raganda ishlatilgan so‘zlar, fikrlar, xatti - harakatlari, ma’nolarini va bemorning javoblari, ovoz ohanglari, so‘rashga kelgan kishiga minnatdorchiligi kabilarni kuzatib boradi. Bularning hammasi o‘quvchida kelajakda hayotda shunday holatga tushganda amal qilishi zarur bo‘lgan tushuncha, tasavvur, bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishga amaliy yordam beradi.