Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Наманган давлат университети

3-bosqich: 
Mavzu asosida darsda foydalaniladigan texnik vositalar,
 
elektron 
manbalar, slaydlar, ko‘rgazmali va didaktik materiallar, adabiyotlar o‘rganib 
chiqiladi hamda dars ishlanmasi (konspekti) yoziladi.
3.
Dars shakllari, turlari, har bir dars turlariga mos kelgan dars 
bosqichlari. Darsning motivatsiya (yangi mavzuga qiziqtirish) bosqichi va uning 
ta’lim jarayonidagi ahamiyati.
Bugungi kunda maktablarimizda ta’limni tashkil qilish shakllari ikki turda 
olib borilmoqda.

Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar.



Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar.


Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashg‘ulot o‘qituvchining kundalik 
o‘quv materialini tizimli bayon qilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishni, 
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini izchillik bilan hisobga olib 
borishni, o‘quvchilarni mustaqil ishlashga o‘rgatishni o‘z ichiga oladi.


Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar sinf 
sharoitidan tashqarida, o‘quv ustaxonasi, tajriba er uchastkalarida ishlash, 
ekskursiyalar o‘tkazish yo‘li bilan olib boriladi.


Dars - o‘qituvchilar va o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli bo‘lib, 
u bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshiradi. 
Dars o‘qitishni tashkil etishning o‘zgarmas shakli emas. O‘quv amaliyoti va 
pedagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish yo‘llarini izlaydi. Turli-tuman fikr 
va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy didaktik talablarga 
javob berishi lozim:

1. Har bir dars ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta 
rejalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim.


2. Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishga ega bo‘lmog‘i 
lozim.


3. Har bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog‘langan bo‘lmog‘i, 
shuningdek xilma xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan holda olib 
borilmog‘i lozim.


---

4.
Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tejab, undan unumli 
foydalanmoq zarur. 
5.
Dars o‘qituvchi va o‘quvchilarning faolligi birligini ta’minlamog‘i 
lozim. 
6.
Darsda o‘quv materialining mazmuniga oid ko‘rsatmali qurollar, texnik 
vositalar va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim. 
7.
Darsda har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini ham hisobga olish 
maqsadga muvofiqdir. 
Ta’lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari quyidagilar:

YAngi bilimlarni bayon qilish darsi (ma’ruza).



O‘tilgan materiallarni mustahkamlash darsi.



O‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini tekshirish va baholash 
darsi.



Takrorlash – umumlashtiruvchi va kirish darslari.



Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir nechtasini birga 
qo‘llanishi).


Har bir dars turining ma’lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa 
o‘qituvchining o‘quv materialini to‘g‘ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam 
esda qoldirishga, takrorlashga va uning o‘zlashtirishini nazorat qilib borishiga 
yordam beradi. Maktablarimizda eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlaridan biri – 
yangi bilimlarni bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyidagicha tuziladi:



yangi bilimlarni bayon qilish;



yangi bilimlarni mustahkamlash;



yangi bilimlar ustida ishlash;



yangi bilimlarga bog‘liq holda uy vazifalari topshirish.

Demak, dars boshidan oxirigacha bir dars turi bilan olib borilmaydi, balki shu 
darsda yangi bilimni bayon qilish bilan birga uni mustahkamlash (savol-javob), 
yangi bilimlar ustida mashq o‘tkazish (masala va misollar echdirish, grafik ishlari 
olib borish), uyga vazifa (boshqa bir dars elementini tushuntirish, yo‘l-yo‘riqlar 
ko‘rsatish va h. k) kabi boshqa elementlarning bo‘lishi ham mumkin. SHunga 
qaramay, darsdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarga yangi bilim berishga 
qaratilgan bo‘lsa, butun didaktik usullar shunga buysundiriladi. SHuning uchun 
ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi.
Dars tuzilishi u yoki bu dars turining tuzilishini, uning qismlarini anglatadi. 
Biroq, dars turlari tuzilishidagi har qanday qism – didaktik usul, dars tuzilishi 
bo‘lavermaydi. U o‘qitish usuli bilan bog‘langandagina dars tuzilishini tashkil 
qiladi. YA’ni dars tuzilishining o‘zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham 
o‘zgaradi.
Darsning tuzilishi qo‘yilgan maqsadlarga, o‘rganilayotgan materialning 
mazmuniga, ta’limning darsda qo‘llanadigan metodlari va usullariga, 

---

o‘quvchilarning tayyorgarlik va kamolat darajasiga, darsning o‘quv jarayonidagi 
o‘rniga bog‘liqdir.
Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga o‘tishi va shu orqali darsning shakli 
hamda usullarining o‘zgarishi dars bosiqichi deb yuritiladi. Masalan, aralash dars 
turining tuzilishi:

uy vazifalarini so‘rash, tekshirib ko‘rish;



yangi materiallarni bayon qilish;



yangi materiallarni mustahkamlash;



uy vazifalarini topshirishni o‘z ichiga oladi. Bunda:

a)
uy vazifalarini ko‘rish, suhbat (savol-javob), misol va masalalar ishlatish 
yo‘li bilan olib borilishi mumkin. Bu dars tuzilishining birinchi qismi, darsning 
birinchi bosqichi; 
b) yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o‘qituvchi tushuntirish, hikoya 
qilish, maktab ma’ruzasi, suhbat kabi usullardan foydalanishi mumkin. Bu – dars 
tuzilishining ikkinchi qismi, darsning ikkinchi bosqichi; 
v) yangi materiallarni mustahkamlash jarayonida suhbat, mashq qildirish, 
kitob bilan ishlash usullaridan foydalanish mumkin. Bu – dars tuzilishining uchinsi 
qismi, uchinchi bosqichi; 
g) uy vazifalarini topshirish jarayonida tushuntirish. Suhbat usulidan 
foydalanish mumkin. Bu – dars tuzilishini to‘rtinchi qismi, darsning to‘rtinchi 
bosqichidir. YUqorida ko‘rib o‘tilgan dars turlarining hammasi o‘z tuzilishiga ega 
bo‘lganidek, ma’lum bosqichlarga ham ajraladi. 
Takroriy-umumlashtiruvchi dars, odatda, dasturning ma’lum bir qismi yoki 
yirik mavzu o‘tib bo‘lganidan keyin ishlatiladi. Bunda o‘tilgan materiallarni 
takrorlash – qayta esga tushirish va mustahkamlash maqsadida o‘tilgan mavzularni 
qamrab olgan va bir-biriga bog‘liq bo‘lgan savollar orqali umumlashtirish nazarda 
tutiladi.