Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Melissa officinalis L- Limono'tning dorivorlik xususiyatlari va tarkibi
O'zbekiston uchun noan'anaviy bo'lgan istiqbolli dorivor o'simlik bo'lib, O'rta Osiyo, Qrim, Kavkaz, Rassiyaning Yevropa qismining janubida va boshqa davlarlarda daraxt soyalarida, tog'li tumanlarda toshlar soyasida va boshqa soya joylarda o'sadi. O'zbekistonning Toshkent va Surxondaryo viloyatlarda uchraydi.
Limono't sertukli, 30-60 sm balandlikdagi o't o'simlik hisoblanadi. Poyasi bitta yoki ko'p, qarama-qarshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon, biro z o'tkir uchli, ser tukli arrasimon qirrali bo'lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarda qarama-qarshi o'rnashgan. Oq rangli, tukli, ikki labli gullari gul bandi bilan barg qo'ltig'ida joylashib, to'p gulni hosil qiladi. Mevasi 4 ta yong'oqcha. Iyun-avgustda gullaydi, mevasi iyul-avgustda yetiladi.
Yer ustki qismi tarkibida 0.01-0.33% efir moyi, c vitamin, karotin, fenilkarbon kislotalar, (kofe, xlorogen, rozmarin, ferul, ptotokotex va boshqalar), 5-10% oshlovchi va boshqa moddalar, urug'ida 20-27% yog' bor. Limono'tning efir moyi geraniol, linalool, nerol, farnezol va ularni sirka kislota bilan birikmasi, limonen, pulegol, geranial, neral va boshqa terpenlardan tashkil topgan. Limono't dorivor preparatlari Ibn Sino aytishicha yurakni mustahkamlaydi va unga beradi, shuningdek, traxoma, xiqichoq tutish, og'izdan yomon hid kelishi va boshqa kasalliklarni davolaydi. Xalq tabobatida limono't bilan nevroz, bronxial astma, ayollarni toksikoz, klimaks, yurak urishini buzilishi va boshqa kasalliklarni davolaydi. Limono't damlamasi klinik sharoitda sinovlardan o'tgan va uni tibbiyot amaliyotida tinchlantiruvchi va qon bo simini pasaytiruvchi vosita sifatida qo'llashga O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan ruxsat etilgan.
Mahsulot namligi 10% dan, umumiy kuli 9,7% dan, xlorid kislotaning 10% li eritmasida erimaydigan kuli 0.3% dan, mahsulotning qoraygan qismlari 10% dan, poya va yon shoxchalar bo'laklari 30% dan, organik aralashmalar 1% dan va mineral aralashmalar 1% dan ko'p hamda tarkibida titrlanadigan polifenollar yig'indisi 11% dan kam bo'lmasligi 11% dan kam bo'lmasligi kerak. Maydalangan mahs ulot uchun 7mm dan yirik bo'lgan qismlar 10% dan teshigining diametrik 0,5 mm bo'lgan elakdan o'tadigan mayda qismlar 10% dan ortiq bo'lmasligi lozim. Dorivor limono't osimligini O'zbekistonning barcha tuproq-iqlim sharoitida ekib o'stirish mumkin. O'simlikdan yuqori hosil yig'ib olish uchun unga sho'rlanmagan, mexanik tarkibi o'rtacha, unumdor, dukkakli va gallasimon ekinlardan bo'shagan yerlarni tanlash tavsiya etiladi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik to'liq gullagan vaqtida yuqori uchidan 20-30sm uzunlikda (poyaning pastki bargsiz qismi olinmaydi) qirqib olinadi va soya, havo o'tib turadigan yerida quritiladi. Limono't namsevar o'simlikdir, o'suv davrida 10-12 marta sug'oriladi. Har 3-4 suvdan keyin o'simlik oralari kultivatsiya bilan yumshatiladi va begona o'tlardan tozalanadi. Limono'tning xom-ashyosi juda nozik bo'lganligi uchun ehtiyotkorlik bilan yig'iladi va tezlik bilan quritilmasa sifati buziladi. Har gektar maydondan 1200kg barg yig'ib olish mumkin. Dorivor limono'tni bir dalada 5 yilgacha saqlab hosil olish mumkin. Bahorda ekishdan oldin maydonni diskali agregatlar bilan 6-8 sm chuqurlikda boronalanadi va mola bostiriladi. Ekish sabzavot ekish moslamalarida egat oralalarini 70 sm qilib ekiladi. Ekish no'rmasi gektariga 6 kg. ekish chuqurligi 2-3 sm. Bir tekis ekilishi uchun urug'lari granullangan superfosfot bilan gektariga 60 kg hisobida aralashtiriladi. Ekishdan so'ng o'rtacha sug'orish egatlari olinib jildiratib sug'oriladi.
Tibbiyotda yer ustki qismi ishlatiladi. Yer usti qismining damlamasi ovqat hazm qilishi buzilganda, uni tartibga solish, kamqonlik, bazi asab va yurak kasalliklarini davolash uchun hamda tirirshga qarshi ta'sir etuvchi, og'riq qoldiruvchi, surgi, siydik va yel haydovchi vostia sifatinda qo'llaniladi. Limono't bilan asosan xalq tabobatida nevroz,bronxial astma, ayollardagi taksikoz, klimaks, yurak urishibuzilishi va boshqa kasalliklar davolanadi. Bu o'simlik xalq orsida muhim ziravor sifatida ma'lum bo'lib ayrim mamlakatlarda maxsus maydonlarda o'stiriladi. Bundan tashqari parfumeriya mahsulotlarini tayyorlashda, choylarga yoqimli hid berishda ham qo'llaniladi. O'simlikning ustki qismida C, B, tannin moddasi bor, undan tashqari limon va kaxrabo kislotalari bor.. Bundan tashqari ularning tarkibida mineral tuzlar va minerllar ham uchraydi. Uning xushboy hidi odamni tetiklashtiradi va tonusini oshiradi, shifobaxsh alkogolsiz ichimliklar tayyorlashda qo'llaniladi. Xomashyo sifatida barglari, mayda novdalari ishlatiladi. Limono'tning gullari nektar ajratish xususiyatiga ega asalarilar uchun maxsus asal manbai hisoblanadi.
Melissa officinalis L., o'simlik tibbiyotida qimmatbaho dorivor o'simlik Sharqiy O'rta er dengizi mintaqasi va G'arbiy Osiyoda joylashgan. Turli iqlim sharoitida o'simlikning efir moyining tarkibiy qismi har xil, ammo sitral (geranial va neral), sitronellal, geraniol asosiy komponentlardir. Yorug'lik intensivligi, ozuqaviy moddalar, harorat, madaniy amaliyot genotipi, o'simlik qismining yoshi, o'rim-yig'im vaqti kabi efir moyining tarkibi va hosildorligiga ta'sir qiluvchi ko'plab parametrlar. Limon balzami an'anaviy ravishda turli xil tibbiy maqsadlarda tonik, spazmolitik, karminativ, diaforetik, yaralarni jarrohlik bog'lash, xotirani sedativ-hipnotik tarzda mustahkamlash va stressdan kelib chiqqan bosh og'rig'ini engillashtirish uchun ishlatilgan, ammo zamonaviy farmakologiyada engil va og'riqli kasalliklarni davolashda muhim ahamiyatga ega. o'rtacha Altsgeymer, migren va revmatizmga qarshi, antitumel va antioksidant faollik. Limon balzami, Lamiaceae (ilgari Labiatae) oilasiga mansub, ko'p yillik buta o'simlik bo'lib, balandligi taxminan 1 m ga etadi. Yumshoq, tukli barglari uzunligi 2 dan 8 sm gacha va yurak shaklida. Barg yuzasi qoʻpol va chuqur tomirli, barg qirrasi esa tishsimon yoki tishli. 4 dan 12 gacha bo'lgan kichik guruhlardan iborat oq yoki och pushti gullar yozda gullaydi. Limonga o'xshash ta'mi va xushbo'yligi tufayli odatda "limon balzami" deb ataladi. Limon balzami o'zaro changlatuvchi tur bo'lib, barglari bilan mukammal gullarga ega. Ikki stamens va to'rtta bo'lakli tuxumdonlar 1 dan 4 gacha yong'oq hosil qiladi. Urug'lar juda kichik, taxminan 1 dan 1/5 mm gacha. Tuxumsimon quyuq jigarrang yoki qora rangda. Urug'larning og'irligi 0,5 dan 0,7 g gacha, uzoq saqlash muddati unib chiqish kuchini pasaytiradi. Beshta saqlanadigan urug'lar Limon balzamida ko'plab lateral ildizlarga ega tukli ildiz tizimi mavjud bo'lib, bu o'simlikni turli xil atrof-muhit sharoitlariga ko'proq moslashtiradi; o'simlikning yuqori qismlari qish boshida nobud bo'ladi. Ammo bahorning boshida ildizlardan yangi kurtaklar paydo bo'ladi Melissa officinalis o'simlik tibbiyotida qo'llaniladi va Sharqiy O'rta er dengizi mintaqasi va G'arbiy Osiyoga xosdir. Quritilgan yoki yangi barglar va o'simlikning yuqori havo qismi dori sifatida ishlatiladigan qismlardir . O'stirish Limon balzami Evropa va Qo'shma Shtatlarda keng tarqalgan, ammo yovvoyi tabiatda yo'llar va yo'llar bo'ylab o'sadi. O'simliklar qumli va qumloq unumdor tuproqlarni afzal ko'radi, yaxshi quritilgan va pH 5 dan 7 gacha. U to'liq quyoshda yaxshi o'sadi, lekin u qisman soyada ham o'sadi. O'simliklar yarim soyada o'sganda, ular kattaroq hosil berdi
Med. O'simlik. Res. barglari va yashash joylari quyoshli sharoitda o'stirilganlarga qaraganda. Limon balzami 15 dan 35 ° C gacha haroratda tez o'sishi mumkin va vegetatsiya davrida yaxshi taqsimlangan 500 dan 600 mm gacha bo'lgan yog'ingarchilikni talab qiladi, aks holda uni sug'orish kerak. U qurg'oqchilikka ayniqsa ta'sis yilida sezgir. U chuqur ildiz tizimini rivojlantirgandan so'ng, uning suvga bo'lgan ehtiyoji kamayadi. Yovvoyi floramizda tabiiy ravishda tarqalgan yana uchta kichik tur mavjud; subsp. officinalis, subsp. altissima va subsp. inodora. Xabar berishlaricha, o'simlik asosan Germaniya, Frantsiya, Italiya, Ruminiya, Bolgariya va Shimoliy Amerikada etishtiriladi. M. officinalis kenja turlari ichki bozorlarda baholanishi va ular eksport qilinadigan dorivor va xushbo'y o'simliklar ro'yxatida ham borligi haqida ma'lum qilgan.U qadimdan an'anaviy tibbiyotda qo'llanilgan.Fransuz rohiblari va rohibalar va shveytsariyalik shifokor va kimyogari Paracelsus (1493 - 1541) "hayot eliksiri" deb ataladigan toniklarni tayyorlagan, tarkibida limon balzami mavjud va ishlatilgan.Ingliz yozuvchisi Jon Evelin (1620-1706) bu o'simlikni "miya hukmdori" deb ta'riflagan. Uning efir moyi ibroniycha “bal-smin” yoki “moylarning yetakchisi” deb atalgan. Avitsenna limon balzamining yurakni mustahkamlashini tavsiya qiladi .Kimyoviy tarkibi Efir moyining darajasi dorivor o'simlik 0,02 dan 0,30% gacha o'zgarib turadi, bu labiatae oilasining boshqa a'zolariga nisbatan ancha past.Shuning uchun efir moyining ishlab chiqarish tannarxi va narxi juda yuqori. bozorda, efir moyining asosiy tarkibiy qismi sitral (geranial va neral), sitronellal, geraniol, beta-pinen, alfapinen, beta-karyofillen bo'lib, yog' tarkibiy qismlarining 96% ni tashkil qiladi. Shuningdek, carnat va boshqalar. (1998), limon balzamining efir moyining kimyoviy tarkibini ma'lum qildi va asosiy komponentlar efir moyining 48% ni tashkil etuvchi sitral ekanligini aniqladilar, keyin esa 39,47% bilan sitronellal va 2,37% bilan karyofilin, boshqa bir tadqiqotda asosiy yog'ning foizini ko'rsatdi. Sarer va Kokdil tomonidan topilgan, quyidagilardan iborat: alfa-pinen (2,86%), beta-pinen (11,37%), linalool (2,74%), sitronella (5,86%) borneol (0,62%), neral (12,22%) va geraniol (38,13%), bundan tashqari, limon balzamining yangi o'ti tarkibida umumiy fenolik (2253 / 100 mg), L-askorbin kislotasi (53,2 / 100 mg) va karotenoidlar (46,3 / 100 mg) mavjud bo'lib, uning tarkibini ko'rib chiqishni yakunlang. Shuni ta'kidlash kerakki, Melissaning bir nechta kichik turlari tan olingan, ular juda boshqacha kimyoviy profilni namoyish etadilar. Altissima kenja turi asosan beta-kubeben, terpinolen, gama-3-karen, terpinen, berta-karyofilin va muurololdan tashkil topgan moy ishlab chiqaradi. Turk xalq tabobatida qo'llanilgan inodor kenja turi tarkibida beta-kubbena, beta-karyofilin, alfa-kadinol va geranial va neral (mos ravishda 7 va 6%) mavjud. M. officinalisning alohida kimyotiplari topilmagan. Efir moyining miqdoriy tarkibi har xil bo'lishi mumkin. Lekin sifat jihatidan u nisbiy doimiydir. Masakova va boshqalar. sitral izomerlari geranial va neral M. officinalisning asosiy komponenti ekanligini maʼlum qilgan. limon balzamining efir moyining tarkibi sitral (neral + geranial) bo'lib, efir moyining 48% ni tashkil qiladi. Neral va beta-karyofillin M. officinalis L. dan efir moylarini kimyoviy tahlil qilishda aso
siy komponentlar edi (meftahizade va boshq., 2010) 1-jadval. Efir moylari Lamiaceae oilasida efir moylari asosan bezlar deb nomlanuvchi sekretar tuzilmalarda ishlab chiqariladi. traxoma, ularning ikkita asosiy turi bor, peltat va kapitatlar. Bu jihatdan M. officinalis ham bundan mustasno emas. Va samarali materiallar ular to'plangan kutikulyar bo'shliqqa chiqariladi. Ishlab chiqarilgan efir moylarining miqdori bevosita ushbu tuzilmalarning soni va fiziologiyasi bilan bog'liq. M. officinalis da poʻstloq bezlari bargda juda siyrak tarqalgan va bundan tashqari, barglari 4 mm gacha oʻsib chiqqandan keyin. Glandular naqsh to'liq rivojlangan va peltat trixomalar soni ko'paymaydi. Bu M. officinalisning past hosildorligining fiziologik sababi bo'lishi mumkin. Bu o'simlikning yangi yoki quritilgan gullari, barglari va shoxlaridan suv bug'ini distillash yoki kimyoviy ekstraktsiya yo'li bilan olingan limon balzamining efir moyi yangi limon hidi bor.

Xulosa
O‘zbekiston o‘simlik dunyosi juda boy va rang-barangdir. Cho‘l va dashtlar, tog‘lar va adirlar, pasttekisliklar va daryo deltalari yonma-yon joylashib ajoyib manzara hosil qiladi. Bu aql bovar qilmaydigan bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo aslida Markaziy Osiyoning qo‘shni mintaqalari bilan taqqoslaganda, O‘zbekistonning tog‘laridagi maydon birligiga nisbati bo‘yicha o‘simliklar soni bir necha baravar ko‘p. Mamlakatning boy o‘simlik dunyosida olti mingdan ortiq turli xil o‘simliklar mavjud, ular orasida dorivor o‘simliklar ham bor. Bunday o‘tlar ekologik toza bo‘lib oziq-ovqat, aromatik va farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi.
O‘simlik materiallarini kompleks qayta ishlash barcha zamonaviy qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi, uning doirasida ishlab chiqarishning barcha xalqaro sifat standartlariga javob beradigan ekstraksiya, tozalash, konsentratsiya, standartlashtirish amalga oshiriladi.
Respublikamizda juda ko’plab dorivor o’simliklar mavjud ular asosan faqat shu yerda o’sadi.Noyob turlar soni bo’yicha Surxondaryo mintaqasida juda ko’plab o’simliklar o’sadi. Odamlar qadim zamonlardan tabiat ne'matlaridan foydalana boshlaganidan buyon dorivor o'tlardan kasalliklarni davolashda foydalanib kelganlar. Bundan 3-4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, Qadimgi Misr mamlakatlarida shifobaxsh o'simliklar haqida ma'lumotlar beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan O'rta Osiyo xalq tabobatida dorivor o'simliklardan foydalanib davolanilgan. Shifobaxsh o'simliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida Abu Ali Ibn Sinoning „Kitob al-qonun fit tib" nomli asarida 476 ga yaqin o'simlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to'g'risida ma'lumotlar keltiriladi. Hozirgi vaqtda dorivor o'simliklarning turi ko'payib, xalq tabobati shifobaxsh o'simliklar bilan boyigan.
Dorivor o'simliklardan ko'proq, anor, achchiqmiya, bodom,dorivor gulxayri, yong'oq, jag'-jag', zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyo't, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, yalpiz, kiyiko't, tog'rayhon, qizilcha, qoqio't va boshqalari tarqalgan. Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda qo'llaniladigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigakdan anabazin, omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin alkaloidlar olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg'am ko'chiruvchi va yumshatuvchi, jag'-jag'dan tayyorlangan dorilar qon ketishini to'xtatuvchi, pista va choyo'tdan tayyorlangan dorilar me'da ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. S.Q. Islombekov nomidagi Toshkent farmasevtika zavodida O'zbekistonda o'sadigan va ekiladigan dorivor o'simliklardan turli tuman dorilar tayyorlanadi. Dorivor o’simliklardan foydalanish orqali odam organizmidagi fizologik jarayonlarni me’yorida saqlash mumkin.Xususan,Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra odam organizmiga zarar beradigan kimyoviy moddalar soni XX asrning oxirida 6 mlndan oshgan. Har 30-40 yilda zarali kimyoviy moddalar va dori vositalari farmasevtika sanoatida ishlab chiqiladi.Asosiy zaharlanishlar bolalarda uchraydi.