Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

No’xatak – Esparsetning o‘simligining dorivorlik
xususiyatlari va kimyoviy tarkibi
Bargak — dukkakdoshlar oilasiga mansub bir va koʻp yillik oʻsimliklar turkumi, yemxashak ekini. 130 dan ortiq yovvoyi turi maʼlum, 75 taga yaqin turi Rossiyaning Yevropa qismida, Oʻrta Osiyo, Kavkazda oʻrmon, choʻl, togʻ mintaqalarida koʻp oʻsadi. Oddiy yoki ekma Esparset, qumloq E. i va Zakavkazye E. i turlari ekiladi. Deyarli hamma turlari chorva mollari uchun yaxshi ozuqa. Oddiy Esparset ildizi oʻqildiz, tuproqqa 3—6 m chuqurlikkacha kirib boradi. Poyasi oʻtsimon, tik oʻsadi, boʻyi 50—150 sm, egatchali, tukli, ichi, kovak, kam shoxlanadi, 5 — 8 ta boʻgʻimli. Barglari murakkab toq patsimon, ikkita pardasimon yon barglari bor. Guli pushtiqizil, koʻp gulli uzun shingilga yigʻilgan, chetdan changlanadi, mevasi bir urugʻli dukkak, dumaloq, chatnamaydi. Urugʻi loviyasimon, och jigarrang. 1000 ta urugʻi vazni 12—15 g. E. keng tarqalgan ozuqabop oʻsimlik, 100 kg pichanida turlariga qarab 53,5—54 ozuqa birligi va 11,9—12,6 kg protein mavjud. Esparset gulshiraga boy, 120—170 kg/ga asal yigʻish mumkin. Ekilgan dalalarda tuproqni azot bilan boyitadi (100—200 kg/ga azot toʻplaydi). Sugʻoriladigan yerlarda 150 s/ga pichan olish mumkin.bir yillik burchoqdoshlar oilasiga kiradigan o’simlik. O'simlik tuklari oq, to'pgullarida va qora, 0,3-1,6 mm. Poyasi 8-27 sm, tikka egilgan, siyrak egilgan tukli. Barglari 5-8 sm; stipules yashil, 2,5-4 mm, kirpiksimon; petiole 0,5-1,2 sm, rachis kabi siyrak subpressed tukli; 5-7 juftdan iborat varaqalar tor ellipsikdan tor cho'zinchoq, 2-13 × 1-2,8 mm, bosilgan tukli, tepasi o'simtasi bilan bir oz teskari. Racemes 3-9 gulli; poyasi 1,5-6 sm, tukli tukli; brakts gialin, 1-1,5 mm, kirpiksimon. 3-4 mm qalinlikdagi kosacha kampanulasi, asosan oq tuklar bilan qoplangan, ko'proq tarqalgan va qora tuklari ko'proq bo'lgan tishlarga qarab; tishlari subulat, 1,8-2 mm. Barglari binafsha; standart tor elliptik, 6-8 × 2-2,5 mm, cho'qqi keng tarqalgan qayta ishlatiladi; qanotlari 4,5-5 mm; tirgak 3,5-4 mm. Dukkaklilar yulduzsimon joylashgan yoki koʻproq bukilgan, choʻzinchoqdan tor tuxumsimon, 6-10 mm, balandligi 3-4 mm, tagiga yaqin bir oz kengaygan, tumshugʻi kalta, toʻliq boʻlmagan 2-lokulyar; klapanlar yupqa, ajinlangan, bo'shashgan holda 2 xil tuklar bilan qoplangan: qisqa bosilgan tuklar 0,1-0,3 mm va uzun yoyilgan tuklar 1,5 mm gacha.Dashtlar, yarim cho'llar, barcha turdagi tuproqlarda; 3200 m dan past. Shinjon [Afgʻoniston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Pokiston, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston; Janubiy Osiyo (Eron)].Qadimda juda ko’p kasalliklarni davolashda qo’llanilgan.Bu tur haqida yetarlicha ma’lumotlar bo’lgan.Undan oshqozn-ichak kasalliklari,qon aylanishning buzulishi kasalliklarida ko’p foydalanilgan.Uni hattoki ovqatlarga qo’shib iste’mol qilgan.U Surxondaryoda lalmi ekinlar orasida yovvoyi holatda uchraydi.Uning tuzulishini boshqa o’tlardan ajratish qiyin.Xalq amaliy tibbiyotida qadimdan foydalanilgan.Ma’lumotlarda aytishicha yiringli yaralarni davolashda,turli xil zaharlanishlarda samarali vosita hisoblangan.Qadimda ekib,o’stirilgan.