Ona tili-11 sinf indd

Nog‘orasiga o‘ynamoq
Kimningdir izmi, yo‘l-yo‘rig‘i bilan ish 
ko‘rmoq. Varianti: 
nog‘orasiga o‘ynatmoq; childirmasiga o‘ynamoq.
Oyog‘iga bolta urmoq
Mavqeyidan mahrum etadigan zarba yet-
kazmoq. Ma’nodoshi: 
payini qirqmoq.
1. Nutqning mantiqiyligi deganda nimani tushunasiz?
2. Nutq mantiqiyligi nutqning qaysi sifatlarisiz to‘liq namoyon bo‘lol-
maydi?
3. So‘zlovchi mantiqan to‘g‘ri nutq tuzishi uchun ona tili fanining 
qaysi bo‘limlariga oid bilimlarga ega bo‘lishi kerak?
4. Abu Nasr Forobiyning grammatika va mantiq haqidagi fikrlarini 
tu shuntiring.
5. Tilshunoslikning qaysi sohasiga doir bilimlar so‘zlarning bog‘lanish 
munosabatlarini muvofiqlashtirib turadi?
42-mashq.
Berilgan gaplardagi mantiqqa zid qo‘llangan so‘zlar o‘rniga 
mantiqan mosini qo‘yib ko‘chiring.

---

40
1. Sattorov yolvorgan ohangda ko‘zlarimga umidvor qaradi. 2. Ikkala-
miz ham tubsiz ko‘ngilsizlik oldidan picha tinchlanishimiz kerak edi. 
3. Sattorov zarda bilan planshetni irg‘itib yubordi-da, mening so‘zlashim ga 
erk bermay, sakrab o‘rnidan turdi. 4. Men Ahmadni chaqirish oldidan 
stol ustiga uning Valitov bilan tushgan suratini ham, Zaremaning foto-
suratlarini ham sochib qo‘ygan edim. 5. Mana, u oyoq uchida sekin 
yonimga yo‘rg‘alab keldi-da, meni odatdagiday so‘roqlarga ko‘mib yubordi. 
(M. Nasibullin) 6. U jamiyat taraqqiyotini rivojlantirish uchun insonlarning 
ma’naviyatini yuksaltiruvchi asarlar yaratdi. (A. Olimov)
mANTIqIyLIK VA
grAmmATIK VOsITALAr
Topshiriq.
Berilgan gapni o‘qing va qaysi til vositasini noto‘g‘ri 
qo‘llash tufayli nutqning mantiqiyligi buzilganini izohlang.
Sudning kimyoviy ekspertizasi T. Bo‘riyevning qo‘llari, kurtkasining 
chap cho‘ntagida maxsus kukun izlari mavjudligi, kukunlar tarkibi ham 
bir-biriga mosligi aniqlandi. (Gazetadan)
Nutqning mantiqiyligi ifoda nuqtayi nazaridan ko‘proq tilning 
morfologik va sintaktik sathi bilan bog‘liqdir. Har qanday sintaktik 
birlikning nutqda o‘z mantiqiy-grammatik o‘rni bor. 
Gapda so‘zlar tartibining to‘g‘ri, tilning sintaktik tabiatiga uyg‘un 
bo‘lishi mantiqiy nutq tuzishda jiddiy ahamiyatga molikdir. So‘z 
tartibidagi nuqson jumlada ifodalangan fikrning mantiqan yanglish 
yoki ikkiyoqlama anglanishiga olib keladi. Masalan, Loqaydlik tufayli 
ko‘rsak ham, indamaymiz tarzidagi jumlada so‘z tartibidagi nuqson 
sababli fikr ikki xil tushunilishi mumkin, ya’ni «loqaydlik tufayli 
ko‘rish» (bu, albatta, mantiqqa zid) va «loqaydlik tufayli indamaslik». 
Aslida, ifodalanmoqchi bo‘lgan fikr – ularning ikkinchisi. Jumladagi 
so‘z tartibi Ko‘rsak ham, loqaydlik tufayli indamaymiz tarzida tuzilsa, 
mantiq to‘g‘ri ifodalanadi.