Ona tili-11 sinf indd
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «lom-mim» demadi; dami chiqmadi; damini chiqarmadi; og‘zini ochmadi.
- NuTqNINg mANTIqIyLIgI Topshiriq.
|
mazasi qochdi
1. Sog‘lig‘i yomonlashdi. Varianti: mazasini qochir- moq. O‘xshashi: tobi qochdi. 2. Biror ish yomonlashdi, inqirozga yuz tutdi. Ma’nodoshi: mazasi ketdi. mum tishlamoq mutlaqo gapirmaslik, suhbatda mutlaqo qatnash- maslik. Ma’nodoshi: og‘ziga tolqon solmoq; mog‘ziga qatiq ivitmoq. O‘xshashi: «lom-mim» demadi; dami chiqmadi; damini chiqarmadi; og‘zini ochmadi. 1. Qanday nutqda so‘z ma’nolarining ko‘chishi ko‘p kuzatiladi? 2. Badiiy nutqning asosiy vazifasi nimadan iborat? 3. Ijodkorlar badiiy tasvirning yanada aniqligini ta’minlash maqsadida qanday lisoniy vositalardan foydalanadi? 4. Oddiy nutq bilan badiiy nutqning farqli xususiyatlari haqida ga- piring. 5. Bahor keldi – Bahor yashillik bilan yasanib keldi. Umumiy maz- muni bir bo‘lgan har ikki gapning ifoda shakllari haqida nima deya olasiz? 38-mashq. Adabiyot darsligidagi asarlardan yangi, farqli ma’ noda namo yon bo‘lgan so‘zlarni aniqlang. Ularning nutqiy aniq- likka ko‘rsatayotgan ta’sirini baholang. NuTqNINg mANTIqIyLIgI Topshiriq. Matnni o‘qing. Fikr mantiqidagi buzilish haqida fikrlashing. Ulug‘ Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois» asarida shunday bir voqeani hikoya qiladi. Bahorning yomg‘irli kunlaridan birida u «Xuroson mulkida turkiy va forsiyda malik ul-kalom» Lutfiy bilan uchrashib qoladi. Mavlono Lutfiy Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’ridagi go‘zal ma’no va 37 o‘xshatish haqida juda ham maqtov bilan gapirib beradi, ya’ni: «Mahbuba yomg‘irli kunda yo‘lda tiyg‘anib yiqilib ketay deydi. U shu qadar go‘zal va nozikki, yog‘ayotgan yomg‘ir rishtasini ushlab, uning madadi bilan o‘zini o‘nglab oladi». Bu ta’rif Navoiyga behad ma’qul tushadi. Saroydagi oliy adabiy majlislarning birida Navoiy bu o‘xshatish haqida shoh Husayn Boyqaro huzurida gapirib, shohning ham hayratlanishini kutadi. Ammo Boyqaro «Yuqoridan pastga tushayotgan yog‘in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo‘la olmaydi» deb, e’tiroz bildiradi. Navoiy Boyqaroning o‘tkir va nozik mantig‘i va she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qoladi. Shoh va shoir Husayn Boyqaro mazkur holatda fikr mantiqiyligidagi buzilishni ilg‘agan. (N. Mahmudov) Fikr tarkibi va qurilishining to‘g‘ri ifodalanishi nutq mantiqiyli- gining asosidir. Nutqda til vositalarining mantiq va to‘g‘ri tafakkur qonuniyatlariga mos tarzda mazmuniy birikishi nutq mantiqiyligini yuzaga keltiradi. Ana shunga ko‘ra mantiqiylik sifati nutqda so‘zlar, gaplar o‘rtasidagi mazmuniy va grammatik aloqalarning fikr mohiyati hamda uning rivojlanib borishiga qat’iy mosligi tarzida ta’riflanadi. Mantiq va grammatika har qanday nutqning tayanchi, har qan- day nutq sog‘lomligining zaminidir. Ulug‘ donishmand bobomiz Forobiy grammatika va mantiq ilmining favqulodda ahamiyati haqida quyidagilarni qayd etgan: «Grammatika odamlar nutqini to‘g‘rilagani kabi – u shu ning uchun ham vujudga kelgandir – mantiq ilmi ham xato kelib chiqishi mumkin bo‘lgan joyda tafakkurni to‘g‘ri yo‘ldan olib borish uchun aqlni to‘g‘rilab turadi. Grammatikaning tilga va til ifodalariga bo‘lgan munosabati mantiq ilmining aql va aqliy tushunchalarga bo‘lgan munosabati kabidir. Grammatika har doim til ifodalarida xatolar kelib chiqishi mumkin bo‘lganda, tilning o‘lchovi bo‘lganidek mantiq ham har doim aqliy tushunchalarda xato kelib chiqishi mumkin bo‘lganda, aql o‘lchovidir». Mantiqiy nutq tuzish uchun so‘zlovchi fikr predmetini atroflicha bili shi, mantiqiy tafakkur qoidalaridan boxabar bo‘lishi kerak, ayni payt da til birliklarining leksik-semantik va grammatik mohiyati, ularning bog‘lanish xususiyatlarini ham nazardan qochirmasligi zarur. Aytaylik, so‘zlarning jumla tarkibida mantiqiy-mazmuniy ziddiyatsiz birika olishi, mantiqqa uyg‘un qo‘llanishi uchun ularning leksik-se- mantik mohiyatini yetarli darajada bilish lozim. Masalan, Traktor |