O‘qitish materiallar I to‘plami shaxsiy kompyuter arxitekturasi va jihozlariga texnik xizmat ko

RESET-SW
— qayta yuklanish tugmasi, odatda, oq va qora sim orqali 
ulanadi. 
2.
PWR-SW
— kompyuterni ulash tugmasi, to‗q sariq va oq sim. 
3.
HDD-LED
— qizil rangli diod, qizil va oq sim. 
4.
PWR-LED
— yashil rangli diod, yashil va oq sim. 
5.
SPEAKER
— dinamik, qizil va oq yoki sariq va oq simlar. 
Keyingi bosqichda asosiy plataga elektr ta‘minoti ulanadi. Bunda elektr 
ta‘minoti kabelini asosiy plataning mos slotiga ulanadi. Ba‘zi Pentium 4 turidagi 
yangi kompyuterlarda 12 V qo‗shimcha ulovchi mavjud boiib, ularni asosiy 
plataga ulash lozim. 
Nazorat savollari 
1.
Tizimli platani o‘rnatishdan oldingi vazifalar nimalar? 
2.
Tizimli platani o‘rnatish tartibi qanday? 
3.
Markirovkalar haqida ma‘lumotlar bering? 
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
R.N.Usmonov, F.A. Raxmatov, B.M.Nurmetov ―Kompyuter 
tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatish‖, Toshkent –―ILM ZIYO‖-2012 
2.
N.Xodjayev, R.E.Yaxshiboyev, N.V.Grinyuk ―Shaxsiy kompyuter 
arxitekturasi va texnik xizmat ko‘rsatish‖ , ―Fidokor Yosh Avlod‖ 
Toshkent-2021 
Internet saytlari 
3.
Arxiv.uz 
4.
Ziyonet.uz 
14-Mavzu: Tizimli platani sozlash 
Reja: 
1.
Tizimli plataga protsessorni o‘rnatish qurilmalari 
2.
Tizimli platani sozlash 
3.
Tizimli platada Shimoliy va Jabnubiy ko‘prik vazifasi 
Tizimli platada protsessorni o‘rnatish uchun soket deb ataluvchi ajratish 
joyi mo‘ljallangan. Shuningdek, korpuslari kartrij ko‘rinishida ishlangan 
protsessorlar ham mavjud, bunday protsessorlar uchun slot deb ataluvchi ajratish 
joyi o‘rnatiladi.
Protsеssor kompyutеrning markaziy qurilmasidir. Uning tarkibiga 
kompyutеr ishini muvofiqlashtirib turuvchi boshqaruv qurilmasi, ma‘lumotlar 
ustida amallar bajaruvchi arifmеtik-logik qurilma, hamda ma‘lumotlar va ular 
ustida bajarilgan amallar natijalarini vaqtinchalik protsеssorda saqlab turuvchi 
rеgistrlar kiradi.
Shaxsiy kompyutеr protsеssori vazifasini bajarib turuvchi mikrosxеma 
―mikroprotsеssor‖ dеb nomlanadi. 
Ancha yuqori chastotalarda ishlovchi zamonaviy protsessorlar haddan 
tashqari qattiq qizib ketadi. Ammo‘protsessorlar ham mansub bo‘lgan yarim 

---

o‘tkazgichli mikrosxemalar 80-100 darajadan ortiq haroratga chidolmaydi. 
Ozgina qizib ketsa ham, ular yo‘o‘chib qoladi, yoki ishdan chiqadi. 
Protsessorning korpusini sovutish uchun katta miqdorli qovurg‘alarga ega 
bo‘lgan alyuminiy yoki misdan yasalgan og‘ir radiatorlardan foydalaniladi (5-
rasm). Ularni ventilyator havo‘bilan puflab turadi. Ventilyator uchun "kuler" 
(inglizcha, "cooler" - muzlatgich, issiqlikni oluvchi) atamasi ommaviydir. Bir 
qator tizimli platalar u chiqarayotgan va ko‘tarilayotgan shovqinni kamaytirish 
uchun ventilyatorning aylanish tezligini tartibga solib tura oladi.
5-rasm. Protsessorni sovutish uchun kulerli radiator:
a) to‘g‘ri burchakli; b) Silindr shaklli
Misol sifatida 6-rasmini ko‘rib chiqamiz. Unda Celeron va Pentium 
protsessorlariga mo‘ljallangan, ancha mashhur va ommalashgan AT shaklli 
omilining tizimli platasini chizmasi keltirilgan.
6-rasm. Soltek SL-63AV tizimli platasi.
Tepadagi chap burchakda kengaytiruvchi slotlarning an‘anaviy to‘plami: 
turli xildagi kartalarni o‘rnatishga mo‘ljallangan ikkita ISA va uchta PCI sloti 
hamda zamonaviy videoadapter uchun AGP sloti joylashgan.

---

Shuni ta‘kidlashimiz mumkinki, tizimli platalarda ISA slotlarini 
o‘rnatmaslikka harakat qilinadi, ularning o‘rniga bitta AMR slotini yoki ovoz 
kartasi, yoki modem uchun mo‘ljallangan, AC'97 spetsifikatsiyasini qo‘llab-
quvvatlovchi CNR sloti montaj qilinadi. O‘ngda esa Intel korporatsiyasining 
protsessorini o‘rnatish uchun katta soket joylashgan. Ushbu holatda – bu Soket 
370 dir (Pentium, AMD K5 hamda K6 protsessorlari uchun keng tarqalgani 
Socket7 edi). Pentium 4 protsessorlari uchun boshqacha jaylashtirilgan va 
kontaktlari soni boshqacha bo‘lgan soketlar ishlatiladi. Athlon va Duron 
protsessorlari uchun Socet A dan foydalaniladi. Tizimli plataning pastida 168 
kontaktli DIMM modullarini o‘rnatish uchun uchta slot joylashgan. Shuni 
ta‘kidlab o‘tish lozimki, xotira modullari uchun 2 tadan 4 tagacha miqdorda 
bo‘lgan slotlar ko‘pincha plataning o‘ng qanotida o‘rnatiladi.
Ta‘minotning ajratish joyi (raz‘yom) amalda doimo‘plataning yuqori o‘ng 
burchagiga yaqin joylashgan bo‘ladi. 6-rasmda ko‘rsatilgan tizimli plata ham 
bundan mustasno‘emas. Ammo‘ushbu holatda ishlab chiquvchilar (loyihachilar 
ma‘nosida) AT shakli-omili singari bo‘lganidek, ATX shakl-omilining ham 
iste‘mol bloklarini ishlatish imkoniyatini beruvchi ikki turning ham 
raz‘yomlarini taqdim etgan.
Bunday yondashuv tipik emas, ammo‘o‘zlari kompyuter yig‘adigan 
foydalanuvchilar orasida juda mashhur.
Ko‘rib chiqilayotgan tizimli plata AT shakl-omiliga ega bo‘lgani uchun unda 
faqat klaviaturani ulash uchun ajratish joyi bor, xolos. U o‘ng tepa burchakda 
joylashgan. ATX shakl-omilga ega bo‘lganda esa tizimli platada ketma-ket va 
parallel ulanadigan interfeyslar uchun ham uzilish joylari (raz‘yomlar) 
o‘rnatiladi. Pastki chap burchakda kompyuterning chap paneliga chiqaruvchi 
indekatorlar va tugmachalarni ulash uchun kontakt maydonlari montaj qilingan. 
Bu yerda, shuningdek, ichki dinamik va klaviaturaning qulfini (bu qulfdan uni 
korpusga o‘rnatish ham qulay) ulash uchun kontaktlar mavjud.